Φιλοσοφικές διαφορές Ελλήνων και Κινέζων

του Βασίλη Οπλαντζάκη*

Με αφορμή το άνοιγμα της ελληνικής αγοράς στους Κινέζους επιχειρηματίες και την επιθυμία των τελευταίων να κάνουν επενδύσεις, επενδύοντας σε λιμάνια και αεροδρόμια, ο Έλληνας πρωθυπουργός και ο Κινέζος ομόλογός του στις πρόσφατες δηλώσεις τους αναφέρθηκαν πρωτίστως στον πολιτισμό (ως συνδετικό στοιχείο των δύο λαών) που εδημιούργησαν τα δύο αυτά έθνη. 

Είναι αλήθεια ότι οι Κινέζοι σέβονται την Ελλάδα για τον πολιτισμό που δημιούργησαν οι πρόγονοί μας. Οι δύο πολιτισμοί όμως έχουν τεράστιες διαφορές. Και αυτές οφείλονται στην εξέλιξη των δύο χωρών, της Ελλάδας και της Κίνας (και της εν γένει Ανατολής) μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια.

Για την Πατρίδα μας, μια μικρή λεπτομέρεια έγινε ο μεγάλος νόμος της Ιστορίας. Στην Ελλάδα έπαψαν για πρώτη φορά οι άνθρωποι να αποτελούν μάζες. Από τότε αρχίζει και ο σκληρός και οδυνηρός αγώνας που κρατάει έως τις ημέρες μας, μεταξύ του ατόμου και της μάζας. Μήπως άραγε ήταν η Μάχη του Μαραθώνος που εξασφάλισε την επιβίωση της Ελλάδας έως τις ημέρες μας; Όχι… Διότι και αυτή η μάχη με την πολυθρύλητη νίκη θα ήτο δυνατόν να ακυρωθεί στην Ναυμαχία της Σαλαμίνος. Καθόσον και οι μεγαλύτερες πολεμικές νίκες, για να επικυρωθούν, χρειάζονται καινούργιες νίκες.

Όπως εμνημόνευσα, το μεγάλο ηθικό γεγονός της εμφανίσεως του ατόμου και της διάστασής του από την μάζα, ήταν ο μεγάλος νόμος της Ιστορίας. Οι δε γνωστές μάχες και ναυμαχίες του Ελληνισμού κατά την διάρκεια των Μηδικών Πολέμων δεν αποτελούσαν παρά μόνον εξωτερικά συμπτώματα του ηθικού αυτού γεγονότος, που με αυτά ακριβώς χαράχθηκε ο δρόμος της Ιστορίας. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι στους Μηδικούς Πολέμους ένας ευπατρίδης σαν τον Αισχύλο πολέμησε πλάϊ στον Σωκράτη, τον γυιο της μαμής. Ήσαν αυτοί ηγεμόνες ή στρατηγοί; Ήσαν απλά στρατιώτες, όχι όμως ανώνυμοι. Ήσαν μονάδες μέσα σε μια μάζα που, για να δεχθεί να υπάρχουν μέσα της μονάδες, είχε απλούστατα πάψει να είναι μάζα.

Οι Έλληνες ξεκίνησαν από εκεί όπου κανένας λαός δεν ξεκίνησε. Δεν ξεκίνησαν από την «Γένεση», ούτε από το «γεννηθήτω» του Θεού. Ξεκίνησαν από την συνείδησή τους, ξεκίνησαν από το «γνώθι σ’ αυτόν». Η μυθολογία τους ήταν παιδεία και όχι πίστη. Άλλωστε, κανένας νομοθέτης των Ελλήνων (εκτός από τον Μίνωα στην ουσιαστικά προελληνική Κρήτη) δεν ανέβηκε σε όρος για να πάρει από τα άϋλα χέρια του Θεού τις πλάκες των Εντολών –ούτε καν ο Λυκούργος, του οποίου η υπόσταση αγγίζει τα όρια του μυθολογικού προσώπου, ανέβηκε στα όρη, αλλά μελέτησε τα πολιτεύματα της Αιγύπτου και της Κρήτης.

Για τους Έλληνες, λοιπόν, ο άνθρωπος καθιερώθηκε ως αυθύπαρκτη μονάδα ζωής. Το κορμί τους ασκήθηκε γυμνό στα γυμναστήρια, το πνεύμα τους ακάλυπτο στον διάλογο και η «απιστία» καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής τους έγινε τρόπος έκφρασης. Οι Έλληνες δεν αισθάνθηκαν την ανάγκη ύπαρξης μιας μυστικής επαγγελίας. Δεν τούς ετρόμαζε η ατομική τους μοίρα μετά τον θάνατο. Τούς αρκούσε η εγκόσμια αθανασία, να μείνουν δηλαδή αθάνατα τα έργα τους. Η μετάβαση των ψυχών στον Άδη ήταν μύθος ή θεωρία. Ποτέ πίστη.

Το ψυχικό καθεστώς των Ελλήνων δεν είναι η βεβαιότητα, το δόγμα, η πίστη. Είναι η αμφιβολία που προήλθε από λογικούς συλλογισμούς και η λογική αντιμετώπιση των πραγμάτων. Έτσι και ο Σωκράτης εθεμελίωσε την αθανασία της ψυχής μέσα από μια διαλεκτική σχέση και συλλογισμούς πως όχι μόνον η ζωή γεννάει τον θάνατο, αλλά και ο θάνατος την ζωή, την νέα ζωή, δηλαδή την νέα επιστροφή της ψυχής στην εγκόσμια ζωή. Αλλά και πριν τον Σωκράτη, έλεγε ο Ηράκλειτος: «Αθάνατοι θνητοί, θνητοί αθάνατοι, ζώντες τον εκείνων θάνατον, τον δε εκείνων βίον τεθνεώτες» –φράση για την οποία ο Σωκράτης είπε πως, για να εξερευνηθεί εις βάθος, έχουν ανάγκη «Δήλιου κολυμβητού». Βέβαια, μετά τον Σωκράτη, ο Επίκουρος αρνήθηκε την αθανασία της ψυχής.

Οι Έλληνες λοιπόν, οι δύσπιστοι, οι λίγο-πολύ αδιάφοροι για την τύχη τους μετά θάνατον, εθεμελίωσαν την επιστήμη, ανακάλυψαν την Δημοκρατία. Αντιθέτως, η αδιαφορία για όσα είναι πέρα από τον θάνατο, η δυσπιστία προς τα αιώνια, έκανε τους ασιατικούς λαούς να νοιώθουν μία έντονη απάθεια για την ζωή και τα εγκόσμια. Η ασιατική ψυχή παρουσίασε, εξ αιτίας των άνω, ένα παράξενο βάθος ή ένα μεγάλο κενό, που καθρεπτιζόταν στην βραχμανική αίρεση των γυμνοσοφιστών, όπου έντονη ήταν η γενική απάθεια απέναντι στον θάνατο, ευρισκόμενη σε αιτιώδη συνάφεια με την απάθεια απέναντι στην ζωή.

Η βουδιστική απάθεια και το «μη πράττειν» του Λαοτσέ ήταν η βασική στάση της Ανατολής. Ο Λαοτσέ αρνείται όχι μόνον την δράση, αλλά και την γνώση. Θεωρεί το «μη πράττειν» την πιο σωστή πράξη ακόμη και εκείνων που κυβερνούν λαούς. «Ο δράστης καταστρέφει το κράτος και ο κατακτητής το χάνει», είπε κάποτε. Και αν ο Λαοτσέ στρέφεται κατόπιν προς την αιωνιότητα, λέγοντας ταυτόχρονα ότι είμαστε αναγκασμένοι να την αγνοούμε, ο Βούδας φθάνει στην άρνηση του Θεού και την Αθανασία, φθάνει με την γνώση στην πιο μεταφυσική απάθεια και ζητάει από τον άνθρωπο ούτε να θέλει ούτε να μην θέλει να πεθάνει. Επιπλέον, δεν προσδιορίζει το περιεχόμενο του Νιρβάνα. Καταδικάζει κάθε θέληση και επιθυμία και αφανίζει έτσι την ίδια την βάση της Ιστορίας. Αυτό λοιπόν το διανοητικό και ψυχικό καθεστώς που καθιέρωσε ο Βουδισμός (η πιο άθρησκη θρησκεία παγκοσμίως) δημιούργησε το ιστορικό γίγνεσθαι των λαών της Ανατολής.

Κάποιοι ισχυρίζονται πως ο Λαοτσέ και ο Ηράκλειτος έχουν πνευματική συγγένεια. Λάθος. Ο Ηράκλειτος είχε πει: «Ανθρώποις πάσι μετέστι γιγνώσκειν εαυτούς και φρονείν». Όχι μόνον δεν αρνείται την δράση, αλλά θεσπίζει ως πηγή του κόσμου το πόλεμο, την βιαιότερη μορφή δράσης. Ο Λαοτσέ μισούσε τον πόλεμο και εζητούσε να αγνοούμε τον εαυτόν μας και να μην φρονούμε τίποτε. Απάθεια ουδέποτε κατέλαβε τους Έλληνες όπως, ακινητώντας την Ιστορία, ιστορικά τους Ινδούς και τους Κινέζους.

Οι Έλληνες είχαν μέτρο. Μέτρο ακόμη και στην αμφιβολία τους. Αμφέβαλαν και αδιαφορούσαν για τα πέρα από τα εγκόσμια, αλλά με μέτρο. Ο πειρασμός του Νιρβάνα δεν ήτο δυνατόν να κυριεύσει το πνεύμα των Ελλήνων. Η αδιαφορία και η «απιστία» ήταν για τους Έλληνες μέθοδος. Για τους Ινδούς και τους Κινέζους το τέρμα. Οι Έλληνες δεν στάθηκαν ακίνητοι μπροστά στο Άγνωστο. Εβάδισαν προς αυτό. Παρόλα αυτά, δεν έκαναν την «απιστία» τους δόγμα, μολονότι δεν έφθασαν σε «πίστη». Τηρούσαν τις «θρησκευτικές» τους παραδόσεις, αλλά αμφέβαλλαν για όλα. Η με μέτρο «απιστία» τους απετέλεσε το κίνητρο για εγκόσμια δράση και όχι αφορμή για απάθεια και αδράνεια.

Απαιτείται λοιπόν μία πιο ολιστική προσέγγιση του ελληνικού πολιτισμού και των διδαγμάτων του και όχι μια επιφανειακή ανάλυση, προκειμένου να μην «κακοκαρδίσουμε» τους από Ανατολάς επιχειρηματίες.