Οικονομική κρίση και αυτοτροφοδοτούμενες ουτοπίες

του Βασίλειου Δαλαμάγκα*

Επί 30 συναπτά έτη, 1980-2009, το μεγαλύτερο τμήμα του λαού είχε υιοθετήσει καταναλωτικά πρότυπα πέρα από τα όρια αντοχής της οικονομίας. Είχε καλλιεργήσει μια συμπεριφορά επίπλαστης καταναλωτικής ευωχίας ή υπερκατανάλωσης, αγνοώντας τις δυνατότητες του οικογενειακού προϋπολογισμού ενός εκάστου, μέσω του δανεισμού από το εγχώριο τραπεζικό σύστημα. Ταυτόχρονα, επικύρωνε με την ψήφο του την ανάδειξη στην εξουσία πολιτικών σχημάτων, που συμπορεύονταν άκριτα με τις επιθυμίες του, μέσω της δημιουργίας δημοσιονομικών ελλειμμάτων, που χρηματοδοτούντο κυρίως με εξωτερικό δανεισμό.

Το ενδιαφέρον στην όλη υπόθεση  είναι ότι κράτος και πολίτες πίστευαν ότι αυτή η ανέμελη και ειδυλλιακή κατάσταση θα μπορούσε να διαρκέσει για πάντα. Ο ιστορικός του μέλλοντος θα χρειαστεί μεγάλη φαντασία για να ερμηνεύσει πώς είναι δυνατό λίγοι να εξαπατούν πολλούς και πολλοί να εξαπατούν λίγους για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Διότι δεν έλειψαν οι φωνές της λογικής. Όλοι οι σοβαροί εσωτερικοί (Τράπεζα Ελλάδος, ΚΕΠΕ, ΙΟΒΕ κλπ.) και εξωτερικοί (ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα, Ευρωπαϊκή Επιτροπή κλπ.) οικονομικοί φορείς, με τις εξαμηνιαίες και ετήσιες εκθέσεις τους, έκρουαν τον κώδωνα του κινδύνου, ήδη από τη δεκαετία του 1980. Τόνιζαν ότι η συνεχής διόγκωση του δημόσιου χρέους ─ η οποία οφείλεται κατά 70% περίπου στην ανορθολογική λειτουργία του κοινωνικού-ασφαλιστικού συστήματος ─ αποτελούσε μια βραδυφλεγή βόμβα στα θεμέλια της ελληνικής οικονομίας. Και όπως, στη νομική επιστήμη, άγνοια νόμου δεν επιτρέπεται, έτσι και στο οικονομικό γίγνεσθαι  άγνοια των θεμελιωδών οικονομικών κανόνων δεν νοείται.

Μέσα σε αυτό το δανειακό, υπερκαταναλωτικό περιβάλλον, είχαμε ξεχάσει τον άλλο βασικό πόλο της οικονομίας, την παραγωγή. Είχαμε όμως ξεχάσει και κάτι πιο σημαντικό: ότι δηλ. η βόμβα είχε ένα φυτίλι, που την συνέδεε με τις διεθνείς κεφαλαιαγορές. Όταν λοιπόν ξέσπασε στις ΗΠΑ η ─ εξελιχθείσα   στη συνέχεια παγκόσμια ─  χρηματοπιστωτική κρίση (2007 και εντεύθεν), οι διεθνείς επενδυτές, που δάνειζαν την Ελλάδα, είδαν τα στοιχεία ενεργητικού τους να απομειώνονται δραματικά, πράγμα που τους ανάγκασε να προβούν σε εξονυχιστικούς ελέγχους της ποιότητας του εναπομείναντος χαρτοφυλακίου τους. Ήταν τότε που διαπίστωσαν (2009) ότι η Ελλάδα, με ελλείμματα 16% του ΑΕΠ στον κρατικό προϋπολογισμό και το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών και με χρέος 127% του ΑΕΠ, δεν ήταν σε θέση να εξυπηρετήσει τις δανειακές της υποχρεώσεις, οπότε έπρεπε να διακοπεί και η χρηματοδότησή της.

Απομονώθηκε έτσι η Ελλάδα από τις διεθνείς αγορές., έχοντας να επιλέξει μεταξύ δύο οδυνηρών λύσεων: (ι) Να κηρύξει στάση πληρωμών, να εγκαταλείψει ευρωζώνη – Ευρωπαϊκή Ένωση και να επιστρέψει στη δραχμή, ή (ιι) να ζητήσει τη βοήθεια των εταίρων της, αποδεχόμενη τα γνωστά μνημόνια. Και, φυσικά, προτίμησε τη λιγότερο επαχθή λύση, δηλ. τη συνδρομή των λοιπών μελών της ευρωζώνης.

Η δραματική αυτή εξέλιξη σηματοδοτεί και το τέλος εποχής για το 30ετές ουτοπικό όνειρο του μέσου Έλληνα. Ότι θα μπορούσε δηλ. το κράτος να δανείζεται επ’ άπειρον για να ικανοποιεί καταναλωτικές ανάγκες, που υπερβαίνουν το εισόδημα, που είναι σε θέση να δημιουργήσει η χώρα. Από το σημείο αυτό αρχίζει να ριζώνει η δεύτερη μεγάλη ουτοπία. Αντί ο μέσος πολίτης να συνειδητοποιήσει το μέγεθος του ιστορικού του σφάλματος και να το διορθώσει, αποδεχόμενος την αναπόφευκτη υποβάθμιση του υπέρ το δέον υψωθέντος βιοτικού του  επιπέδου, προτίμησε την εύκολη ¨αλυσιτελή λύση¨. Επινόησε έναν έωλο μηχανισμό μετάθεσης ευθυνών και επιδόθηκε σε ένα άπελπι κυνήγι μαγισσών. Οι πολίτες ενοχοποίησαν τους πολιτικούς, τους οποίους επανειλημμένως είχαν αναδείξει με την ψήφο τους στην εξουσία κατά την μετά το 1980 περίοδο. Οι πολιτικοί μετέθεσαν με τη σειρά τους την ευθύνη στους ξένους δανειστάς ως υπαγορεύοντας τους όρους των μνημονίων. Είχε γίνει όμως αποδεκτό ότι, χωρίς την εφαρμογή των όρων αυτών, δεν θα ήταν δυνατή η χορήγηση των δανείων διάσωσης, η δε χώρα θα οδηγείτο νομοτελειακά στο εθνικό νόμισμα, πράγμα που οι περισσότεροι απεύχονταν.

Αυτό καθεαυτό το τέχνασμα της μετάθεσης ευθυνών, χωρίς να οδηγεί σε κάποια διέξοδο, μεγεθύνει το οικονομικό πρόβλημα της χώρας και δημιουργεί ανυπέρβλητα εμπόδια στη διαδικασία ανάταξης της οικονομίας. Αφού τελικά είναι οι δανειστές μας, που ευθύνονται για τα δεινά της χώρας, αυτοί πρέπει να φέρουν και το βάρος της σωτηρίας της, χωρίς να χρειάζεται η δική μας συμβολή και θυσία. Αυτή η καθιδρυθείσα νοοτροπία δημιουργεί μια νέα σειρά από ουτοπίες ή αυταπάτες, οι οποίες υπονομεύουν κάθε σοβαρή προσπάθεια εξόδου από την κρίση: 

Ουτοπία πρώτη: «Το ΑΕΠ ¬─ και, επομένως, το μέσο προ φόρων εισόδημα ─ είναι μειωμένο κατά 29% το 2015 σε σχέση με το εισόδημα του 2008».

Ο συλλογισμός αυτός είναι εσφαλμένος, στο βαθμό που συγκρίνει το ΑΕΠ δύο ετών με διαμετρικά αντίθετα οικονομικά χαρακτηριστικά. Το υψηλό ΑΕΠ του 2008 (€ 242 δισεκ., τρέχουσες τιμές)   αποτελεί το τελευταίο έτος μιας πολυετούς περιόδου ανάπτυξης, που οφείλεται κυρίως στον υπέρμετρο εξωτερικό δημόσιο δανεισμό, που ικανοποίησε καταναλωτικές ανάγκες. Ο δανεισμός αυτός οδήγησε σε αύξηση της ζήτησης, που κατευθύνθηκε κατά ένα μέρος σε αυξημένη παραγωγή εγχώριων προϊόντων χαμηλής προστιθέμενης αξίας, κατά το υπόλοιπο όμως και μεγαλύτερο μέρος διοχετεύτηκε σε εισαγόμενα  αγαθά.  

Σημειώνεται ότι το δημόσιο χρέος αυξήθηκε κατά 33,5 φορές (Eurostat database, σταθερές τιμές), μεταξύ των ετών 1980 και 2008 ενώ, στην ίδια περίοδο, το ΑΕΠ αυξήθηκε μόλις κατά 6,5 φορές. Αντίθετα, το 2015 με ΑΕΠ  € 173 δισεκ.(τρέχουσες τιμές) σηματοδοτεί το τέλος (;) μιας εποχής έντονα υφεσιακής  πορείας προσαρμογής της οικονομίας στις πραγματικές παραγωγικές της δυνατότητες, με συρρικνούμενα ελλείμματα. 

Αν υπήρχε τρόπος επανυπολογισμού  του ΑΕΠ της περιόδου 1980-2009, χωρίς τις επιπτώσεις του εξωτερικού δανεισμού και του πληθωρισμού (το επίπεδο τιμών σχεδόν 20πλασιάστηκε) , θα μπορούσε ίσως να υποστηριχθεί ότι η διαδικασία προσαρμογής (σταθεροποίησης/λιτότητας) της οικονομίας δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί. 

Ουτοπία δεύτερη: « Η σκληρή λιτότητα της τελευταίας εξαετίας έχει συρρικνώσει τη ζήτηση (και, συνεπώς, τα φορολογικά έσοδα και τις ασφαλιστικές εισφορές), με αποτέλεσμα να πλήττεται η παραγωγική βάση και να αυξάνεται η ανεργία».

Το επιχείρημα αυτό θα μπορούσε να ισχύσει για οποιαδήποτε αναπτυγμένη, βιομηχανική χώρα, αλλά όχι για την Ελλάδα. Σε ολόκληρη τη διάρκεια του ελεύθερου βίου της, η Ελλάδα ουδέποτε αντιμετώπισε πρόβλημα ανεπάρκειας της συνολικής της ζήτησης, διότι πάντοτε εμφάνιζε (και εξακολουθεί να εμφανίζει) ελλείμματα στο εμπορευματικό της ισοζύγιο ή/και στον προϋπολογισμό της. Τα δύο αυτά ελλείμματα αποτελούν τους βασικούς δείκτες, που παραπέμπουν στην ύπαρξη οικονομικών ανισορροπιών. Και αν δεν σταθεροποιηθεί πρώτα η οικονομία, είτε με περιστολή της υπερβάλλουσας ζήτησης, είτε με διεύρυνση της παραγωγικής της βάσης μέσω επενδύσεων, δεν πρόκειται να υπάρξει βιώσιμη έξοδος από την κρίση.

Ουτοπία τρίτη: « Οι περικοπές των μισθών δεν επηρεάζουν το κόστος παραγωγής και την ανεργία, οι δε περικοπές των συντάξεων προκαλούν μια κοινωνικά ανεπίτρεπτη αναντιστοιχία μεταξύ της εισφοράς, που κατέβαλε ο εργαζόμενος στο παρελθόν, και της παροχής, που λαμβάνει σήμερα ως συνταξιούχος».

Εν πρώτοις, το εργατικό (μισθολογικό και μη) κόστος αντιπροσωπεύει το 30%-70% του συνολικού κόστους παραγωγής. Συμπροσδιορίζει δε μαζί με την ποιότητα της επιχειρηματικότητας και το επίπεδο της Δημόσιας Διοίκησης (διαφθορά, γραφειοκρατία, φορολογία, δικαιοσύνη, υγεία, παιδεία κλπ.) τις τιμές των προϊόντων και την ανταγωνιστικότητα της εγχώριας οικονομίας. Άλλωστε, δεν θα είχε νόημα η μετατόπιση ενός σημαντικού τμήματος της παραγωγής των μεγάλων, πολυεθνικών επιχειρήσεων στις χώρες της Ν.Α. Ασίας.

Ως προς το ασφαλιστικό, θα πρέπει να σημειωθεί ότι το υφιστάμενο αναδιανεμητικό σύστημα δεν αφήνει περιθώριο για παρερμηνείες. Οι εισφορές των εργαζομένων διατίθενται στο ίδιο το έτος της συλλογής τους, με τη μορφή συντάξεων, στους αποχωρήσαντες από τον εργάσιμο βίο. Αν λοιπόν οι εισφορές μειώνονται δραστικά  λόγω ύφεσης, ανεργίας, μισθολογικών περικοπών, δημογραφικής γήρανσης, ελαστικών μορφών απασχόλησης κοκ. είναι επόμενο να «ψαλιδίζονται» αντίστοιχα και οι συντάξεις. Μόνο αν μετατραπεί το ασφαλιστικό σύστημα σε κεφαλαιοποιητικό, όπου οι εισφορές του κάθε εργαζομένου θα κατατίθενται σε ένα προσωπικό (δεσμευμένο) λογαριασμό, θα δικαιούται να διεκδικήσει σύνταξη, ανάλογη με τις εισφορές του.

Η διαφαινόμενη σήμερα προσπάθεια επίλυσης του ασφαλιστικού, με την καθιέρωση μικτού αναδιανεμητικού-οιονεί κεφαλαιοποιητικού συστήματος, απλώς θα αναβάλει την κατάρρευση του θεσμού της κοινωνικής ασφάλισης για 5-6 χρόνια. Το αδύνατο σημείο του είναι η πρόβλεψη ότι οι εισφορές των νέων εργαζομένων θα κατατίθενται εικονικά στο λογαριασμό του, δεδομένου ότι τον ίδιο χρόνο θα διατίθενται και πάλι για την κάλυψη των τρεχόντων συνταξιοδοτικών κενών. Η διατυμπανιζόμενη εγγύηση της πολιτείας ότι θα πιστωθεί ο λογαριασμός του εργαζομένου με τα αναληφθέντα από το κράτος ποσά, όταν αυτός εισέλθει στο συντάξιμο βίο, ελάχιστους πείθει ότι μπορεί να τηρηθεί σε κάποια επόμενη περίοδο κρίσης. 

Όλα τα παραπάνω ουτοπικά ιδεολογήματα, όπως και κάποια άλλα, που δεν έχουν χώρο για να αναλυθούν στο πλαίσιο αυτού του περιορισμένου άρθρου π.χ. ότι τα μνημόνια του 2010-2016 ευθύνονται για την κρίση, τη στιγμή που η κρίση «σιγόβραζε» ήδη από τη δεκαετία του 1980 έχουν βρει φιλόξενη θέση στο υποσυνείδητο του μέσου Έλληνα. Αν τα ιδεολογήματα αυτά δεν αποκαθηλωθούν, με τη βοήθεια μιας συστηματικής εκστρατείας ειλικρινούς και υπεύθυνης ενημέρωσης του κοινού από τους αρμόδιους πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς φορείς, ελάχιστες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις θα μπορέσουν να ευοδωθούν και περιορισμένα αναπτυξιακά βήματα θα μπορέσουν να γίνουν στο μέλλον.