Μαθήματα από καταστροφικά παθήματα

του Γιώργου Πρεβελάκη*

Οι πολέμιοι της αποκέντρωσης υπογραμμίζουν την αποτελεσματικότητα της κεντρικής διοίκησης έναντι των αυτοδιοικητικών οντοτήτων. Το κεντρικό κράτος έχει τη δυνατότητα να κινητοποιεί σημαντικές δυνάμεις, να συντονίζει τους πάντες. Τα χαρακτηριστικά αυτά τού προσδίδουν, σύμφωνα με την επιχειρηματολογία αυτή, ένα μεγάλο συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι της τοπικής αυτοδιοίκησης. Η άποψη αυτή φαίνεται ιδιαιτέρως πειστική ως προς τα αφορώντα την πολιτική προστασία. 

Το κράτος μπορεί να αντιμετωπίζει τις φυσικές καταστροφές και τις συνέπειές τους· να ενημερώνεται εγκαίρως· να προειδοποιεί τους πολίτες για επερχόμενους κινδύνους· να κινητοποιεί πολυπληθείς δυνάμεις σε ολίγιστο χρόνο. Επομένως, η λύση ανάγεται στην αποτελεσματική οργάνωση των  κεντρικών οργάνων. Οι αυτοδιοικητικές αρχές θεωρούνται επικουρικά όργανα τα οποία οφείλουν να λειτουργούν με βάση τις οδηγίες της κεντρικής διοίκησης. 

Η πρόσφατη καταστροφή έδειξε τα όρια της αντίληψης αυτής η οποία αγνοεί τους πρόσφατους διεθνείς προβληματισμούς γύρω από τη resilience. Καθώς έχει ανατραπεί η πεποίθηση ότι η σύγχρονη τεχνολογία μπορεί πάντα να προβλέπει, να αποτρέπει και να εξουδετερώνει τις καταστροφές, εισάγεται στο σύστημα η resilience, η ελαστικότητα· ώστε οι κοινωνίες, όταν υφίστανται ισχυρά πλήγματα, να τα απορροφούν, να μη συνθλίβονται. 

Τα συγκεντρωτικά συστήματα οργανώνονται με τη μορφή μιας πυραμίδας με σαφή, διαφανή και εύληπτη δομή, ενώ τα αποκεντρωμένα συστήματα εμφανίζονται ως αδιαφανή χαοτικά δίκτυα. 

Τα πρώτα, εκτός από την προφανή τους δυνατότητα να συντονίζουν και να κατευθύνουν τα στελέχη της πυραμίδας, πείθουν- ο καθένας μπορεί να συλλάβει μια τέτοια οργάνωση. Πάσχουν, όμως, από ένα θανάσιμο μειονέκτημα: όλα εξαρτώνται από ένα και μοναδικό κέντρο. Δεν είναι, επομένως, resilient. Όταν το κέντρο ανταποκρίνεται στον ρόλο του, το πυραμιδοειδές σχήμα επιτελεί την αποστολή του. Αν, όμως, το κέντρο αστοχήσει, όλα καταρρέουν. Αυτό ακριβώς συνέβη τη Δευτέρα 23 Ιουλίου στο Μάτι. 

Το αντίθετο ακριβώς ισχύει με τα δικτυωτά συστήματα, εκ φύσεως πολύ περισσότερο ελαστικά. Ποτέ ένα δικτυωτό σύστημα δεν μπορεί να επιτύχει το ίδιο επίπεδο αποτελεσματικότητας με ένα αντίστοιχο πυραμιδοειδές. Όμως, από την άλλη, ποτέ δεν θα καταρρεύσει. Αν, δηλαδή, ένα συστατικό στοιχείο αστοχήσει, κάποιο άλλο θα λειτουργήσει. Για να περιγραφεί αυτή η σχετικά δυσνόητη, χαοτική μορφή τάξης, επινοήθηκε ο όρος chaordic: συνδυασμός χάους και τάξης. 

Τη Δευτέρα 23 Ιουλίου, αν ο κρατικός μηχανισμός είχε λειτουργήσει ως όφειλε, η φωτιά θα είχε τεθεί εγκαίρως υπό έλεγχο. Αν, αντιθέτως, η τοπική αυτοδιοίκηση είχε την κύρια ή, έστω, μεγάλο μέρος από την ευθύνη για την πολιτική προστασία και διέθετε τις σχετικές αρμοδιότητες, η εξάπλωση της πυρκαγιάς ενδεχομένως δεν θα είχε αποφευχθεί· πιθανώς και να καταστρέφονταν περιουσίες- αλλά δεν θα είχαμε ανθρώπινες απώλειες. 

Οι τοπικοί άρχοντες, με τη γνώση των ειδικών χαρακτηριστικών της περιοχής, θα είχαν φροντίσει εγκαίρως για την απελευθέρωση διόδων προς τη θάλασσα και θα είχαν ειδοποιήσει τον πληθυσμό, έστω και με τα παραδοσιακά τοπικά μέσα όπως η κωδωνοκρουσία, για τον επερχόμενο κίνδυνο. Χωρίς, επομένως, να ανασταλεί η προσπάθεια για την άρτια προετοιμασία του κράτους, είναι απαραίτητο να εξασφαλιστούν οι προϋποθέσεις ώστε να λειτουργεί εκ παραλλήλου και, εν ανάγκη, εναλλακτικά ένα αποκεντρωμένο σύστημα με πραγματικές εξουσίες. 

Στη στρατηγική της πολιτικής προστασίας προφανώς εντάσσεται το ενδεχόμενο μιας υπέρμετρης φυσικής καταστροφής. Στην ίδια στρατηγική πρέπει να ενταχθεί και ένα ανάλογο ενδεχόμενο, μια υπέρμετρη ανθρωπογενής καταστροφή: επί παραδείγματι, η άνοδος στην εξουσία μιας ομάδας από ανεπαρκείς πολιτικούς. Στην ελληνική Ιστορία οι φυσικές καταστροφές δεν σπανίζουν· ούτε, όμως, οι τραγικές αστοχίες της κεντρικής διοίκησης- ας ανακαλέσουμε την αλλοπρόσαλλη ελληνική επιστράτευση το 1974... 

Στα ποικίλα διδάγματα από την πρόσφατη καταστροφή πρέπει να προστεθεί και η συνειδητοποίηση των κινδύνων τους οποίους συνεπάγεται ο υπερσυγκεντρωτισμός του ελληνικού διοικητικού και πολιτικού συστήματος- ένας ακόμη συνήγορος λόγος για μια ριζοσπαστική μεταρρύθμιση των διοικητικών και πολιτικών δομών. Η αποκέντρωση είναι το “νέο σύνορο” του Ελληνισμού, όχι μόνον για λόγους δημοκρατίας, οικονομικής και περιφερειακής ανάπτυξης και προστασίας του περιβάλλοντος, αλλά και για την ασφάλεια των πολιτών. 

Ο νέος νόμος για την τοπική αυτοδιοίκηση, η εισαγωγή του αναλογικού εκλογικού συστήματος, όχι μόνον δεν προωθεί τον στόχο αυτό, αλλά αδρανοποιεί την όποια αποτελεσματικότητα των τοπικών αρχόντων. Μπροστά σε μια φυσική απειλή, πυρκαγιά, πλημμύρα, σεισμό, η μέλλουσα δημοτική αρχή θα συντονίζεται, θα αποφασίζει, θα λειτουργεί με συλλογικότητες; “Εκείνα που έρχονται κανείς εύκολα τα εικάζει”, κατά πως έγραφε ο Καβάφης.

*Καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη Παρισίων