Του
Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Η θρησκευτική διπλωματία της Τουρκίας δεν θα πρέπει να αφήνει αδιάφορες ούτε την Ελλάδα ούτε την Ευρώπη, στην οποίαν είναι ήδη εγκαταστημένοι περί τα 50 εκατομμύρια μουσουλμάνοι.
Στην πορεία, που ακολουθεί σήμερα ο κόσμος, ο θρησκευτικός παράγων θα παίζει όλο και μεγαλύτερο ρόλο και ο ισλαμισμός θα είναι κορυφαίος ασύμμετρος κίνδυνος για τις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες.
Στο πλαίσιο αυτό έτσι, οι δυνάμεις του Ισλάμ που θα ανταγωνίζονται διεθνώς είναι και θα είναι η σημερινή Τουρκία, η Σαουδική Αραβία, το Ιράκ και το Κατάρ και ο ανταγωνισμός τους αυτός, κάθε άλλο παρά απλή διπλωματική άσκηση θα είναι. Ας δούμε όμως που είναι το στοίχημα της Τουρκίας για διεθνή θρησκευτική ηγεσία.
Όπως αναφέρει σε κατατοπιστικό άρθρο της στο “Foreign Affairs” η πολιτική αναλύτρια Γκονούλ Τόλ, Διευθύντρια του Κέντρου Τουρκικών Σπουδών στο MDDLE EAST INSTITUTE, ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έχει μεγάλα «θρησκευτικά οράματα». Έτσι, υπό την ηγεσία του, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), είναι σήμερα «κρίσιμο όργανο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Και τις φιλοδοξίες του κάθε άλλο παρά τις κρύβει.
Σε χώρες από την λατινική Αμερική έως την υποσαχάρια Αφρική, η Τουρκία χτίζει τζαμιά, χρηματοδοτεί θρησκευτική εκπαίδευση, αποκαθιστά την οθωμανική κληρονομιά – και στην πορεία διαφημίζει το μοναδικό είδος της ισλαμικής ηγεσίας της.
Αναμειγνύοντας το σουνιτικό ισλάμ με τον τουρκικό εθνικισμό, οι κρατικοί θεσμοί και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών πίσω από την θρησκευτική επέκταση της χώρας προωθούν την τουρκική γλώσσα και τον πολιτισμό παράλληλα με τα θρησκευτικά προγράμματα σπουδών, και σηκώνουν την τουρκική σημαία στους τόπους των νέων έργων.
Στο μυαλό εκείνων που εφαρμόζουν την πολιτική αυτή, η Τουρκία, ως κληρονόμος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, είναι το τελευταίο φρούριο του Ισλάμ και ο φυσικός ηγέτης της αναβίωσης του μουσουλμανικού πολιτισμού.
Κατά την Γκαντούλ Τόλ, η Τουρκία δεν είναι η μόνη περιφερειακή δύναμη που χρησιμοποιεί το Ισλάμ ως ένα στοίχημα για την ηγεμονία. Το Ιράν και η Σαουδική Αραβία διαδίδουν επίσης τις αντίστοιχες εκδοχές του Ισλάμ, χρηματοδοτώντας οργανισμούς και τζαμιά. Η Τουρκία επιχειρεί να τοποθετήσει το ισλαμικό είδος της ως μια πιο ανεκτική, λιγότερο ακραία σουνιτική εναλλακτική έναντι του σαουδαραβικού Ουαχαμπισμού “και ως εκ τούτου πιο κατάλληλη για την περιφερειακή ηγεσία”.
Σε αντίθεση με την συντηρητική σχολή του Ισλάμ Hanbali, το θεμέλιο του Ουαχαμπισμού, η σχολή Hanafi που κυριαρχεί στην Τουρκία είναι σχετικά φιλελεύθερη και προσφέρει πολύ περισσότερο χώρο για την ερμηνεία του θρησκευτικού νόμου. Προς την κατεύθυνση αυτή βέβαια έχει συμβάλλει και ο κεματισμός.
Αλλά η εθνικιστική χροιά στην θρησκευτική διπλωματία της Τουρκίας θα μπορούσε να εμποδίσει την επιτυχία της. Έχει ήδη ενοχλήσει τις ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες θεωρούν τις ενέργειες της Τουρκίας ως πυλωτικές και επιζημίες για την ένταξη των Τούρκων μεταναστών, και τις χώρες της Μέσης Ανατολής, που βλέπουν την Τουρκία μέσω ενός αυτοκρατορικού πρίσματος. Το ΑΚΡ πήγε την θρησκευτική επέκταση της Τουρκίας σε πρωτοφανή επίπεδα, αλλά σε αυτό το διεθνές πλαίσιο, η υποψία για τις προθέσεις του θα μπορούσε να περιορίσει τις προοπτικές της επιτυχίας τους».
Παράλληλα όμως μπορεί να δημιουργήσει και νέες ενδοισλαμικές συγκρούσεις ήδη ορατε «Διότι, γράφει η Γκ.Τόλ, ένα από τα πιο ορατά μέσα μέσω των οποίων η Τουρκία έχει εκπέμψει τα θρησκευτικά της διαπιστευτήριαήταν η κατασκευή τεράστιων τζαμιών όλο τον κόσμο. Το 2015, ο Ερντογάν εγκαινίασε ένα στα Τίρανα, την πρωτεύουσα της Αλβανίας. Την άνοιξη του 2016, παρακολούθησε την τελετή εγκαινίων τον Diyanet Center of America, ενός τζαμιού και πολιτιστικού κέντρου στο Μέριλαντ, που θεωρείται η μεγαλύτερη ισλαμική εκπαιδευτική έκταση (campus) στο Δυτικό ημισφαίριο.
Τον Σεπτέμβριο 2018 άνοιξε ένα από τα μεγαλύτερα τεμένη της Ευρώπης στην γερμανική πόλη της Κολωνίας, η οποία φιλοξενεί μια μεγάλη τουρκική κοινότητα. Έχει σχέδια να κατασκευάσει τζαμιά στην Κούβα, την Ρουμανία και την Βενεζουέλα, ενώ ήδη είναι έτοιμα δύο στην Αφρική.
Το τουρκικό κράτος υποστηρίζει αυτά τα έργα μέσω του Ιδρύματος Diyanel, το οποίο λειτουργεί υπό την Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων. Η Diyanet ιδρύθηκε το 1924 για να προωθήσει μια εκκοσμικευμένη έκδοση του Ισλάμ, καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία διαλύθηκε και γεννήθηκε το σύγχρονο τουρκικό κράτος. Εντός της Τουρκίας, εκτός από την κατασκευή και την συντήρηση τεμενών, η Diyanet προσλαμβάνει ιμάμηδες, προσφέρει θρησκευτική εκπαίδευση στο κοινό, ερμηνεύει Ισλαμικούς κανόνες και γράφει κηρύγματα που διαβάζονται κάθε εβδομάδα στα τζαμιά της χώρας.
Μέχρι την δεκαετία του 1980, η Diyanet δεν διαδραμάτισε εξέχοντα ρόλο εκτός των συνόρων της Τουρκίας. Μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1980 και την διασπορά που προέκυψε, τόσο οι ισλαμιστές όσο και οι αριστερές οργανώσεις άρχισαν να αποκτούν επιρροή στις τουρκικές μεταναστευτικές κοινότητες στην Δυτική Ευρώπη. Η στρατιωτική κυβέρνηση, που χρειαζόταν έναν τρόπο να ανταγωνιστεί με τα αντίστοιχα μηνύματά της, επέκτεινε τις επιχειρήσεις της Diyanet στην Ευρώπη. Εκεί χρησιμοποίησε την οργάνωση για την προώθηση μιας εκκοσμικευμένης εκδοχής του Ισλάμ στους Τούρκους μετανάστες, προκειμένου να αποφευχθεί η ριζοσπαστικοποίησή τους.
Το ΑΚΡ έχει διευρύνει την διεθνή αποστολή της Diyanet και την έκανε πιο ξεκάθαρα ένα όργανο της πολιτικής και ιδεολογικής ατζέντας του κόμματος. Από το 2010, αυτό που κάποτε ήταν ένα ημιαυτόνομο θεσμικό όργανο περιήλθε σταθερά υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης. Εκείνο το έτος, το κυβερνών κόμμα διόρισε έναν νέο πρόεδρο στην Diyanet ο οποίος ήταν πιο αφοσιωμένος στην εκπλήρωση των απαιτήσεων του ΑΚΡ από όσο ο προκάτοχός του. Αλλά το Ίδρυμα Diyanet δεν είναι το μόνο τέτοιο όργανο της τουρκικής θρησκευτικής ήπιας ισχύος.
Ο Τουρκικός Οργανισμός Συνεργασίας και Συντονισμού, ένα άλλο κρατικό όργανο, έχει επίσης επεκτείνει σημαντικά την διεθνή παρουσία του υπό το ΑΚΡ. Έχει αναλάβει την αποκατάσταση των χώρων της οθωμανικής κληρονομιάς σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων δεκάδων μνημείων στα Βαλκάνια το ιστορικό μαυσωλείο του Gul Baba, ενός διάσημου Οθωμανού πολεμιστή και ποιητή, στην Ουγγαρία, ένα παζάρι στην ιρακινή πόλη Kirkuk και ένα προξενικό κτίριο στην Αιθιοπία.
Επίσης, οι ανθρωπιστικές μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ) με ισλαμική τάση προήγαγαν περαιτέρω την τουρκική επιρροή σε τμήματατης Μέσης Ανατολής και της Αφρικής που κάποτε ανήκαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτές οι ομάδες προσφέρουν βοήθεια, συμπεριλαμβανομένων των ιατρικών προμηθειών και των τροφίμων, και βοηθούν στην ανάπτυξη υποδομών όπως πηγάδια, ορφανοτροφεία και σχολεία.
Από τότε που ήρθε στην εξουσία πριν από 17 χρόνια, το ΑΚΡ έχει χαλαρώσει τους γραφειοκρατικούς περιορισμούς σε αυτές τις ΜΚΟ, επιτρέποντάς τους να λάβουν περισσότερες δωρεές και να επεκτείνουν την δουλειά τους στο εξωτερικό.
Δουλειά βέβαια η οποία περιλαμβάνει και τις απαραίτητες δράσεις προπαγάνδας τόσο σε θρησκευτικό όσο και πολιτικό επίπεδο. Ιδιαίτερα στην Αφρική η τουρκική επιρροή αποκτά πολύ καλά ερείσματα, τα οποία υποβοηθούν και το τουρκικό εμπόριο.
Η τουρκικού τύπου θρησκευτική εκπαίδευση είναι δημοφιλής σε μέρη της Αφρικής, όπως το Τσαντ, η Αιθιοπία, η Γκάνα, ο Νίγηρας και η Νιγηρία. Ισλαμικές οργανώσεις, όπως το Ίδρυμα Hudayi και το Suleymansilar λειτουργούν θρησκευτικές σχολές που ονομάζονται σχολές IMAM HATIP οι οποίες συνδυάζουν ισλαμικές και επιστημονικές διδασκαλίες. Ο Ερντογάν είναι ένας από τους σημαντικότερους αποφοίτους αυτών των σχολείων.
Πάντως θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι για ιστορικούς λόγους, τα αραβικά κράτη είναι λιγότερο δεκτικά στην τουρκική θρησκευτική διπλωματία.
Πολλές αραβικές χώρες που κάποτε βρέθηκαν υπό τη Οθωμανική Αυτοκρατορία, δεν έχουν τις καλύτερες αναμνήσεις από τον τουρκικό εθνικισμό. Μετά την περίφημη “Αραβική Άνοιξη” έτσι, η Μέση Ανατολή έχει γίνει ίσως η περιοχή που είναι η πιο βαθιά σκεπτικιστική σχετικά με την τουρκική ηγεσία. Η καταστροφική εμπλοκή της Τουρκίας στην Συρία και η αυταρχική στροφή της υπό τον Ερντογάν, έχουν θρυμματίσει την εικόνα της στις γειτονικές χώρες.
Επιπλέον, η Μουσουλμανική Αδελφότητα -στην οποία βασίζεται η Τουρκία για να επιτύχει τους στόχους της - θεωρείται τώρα από πολλούς Μουσουλμάνους ως μια αποτυχία, και χαρακτηρίζεται ως τρομοκρατική οργάνωση στην Αίγυπτο, την Σαουδική Αραβία και στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Η εντατικοποίηση της εθνικιστικής ρητορικής της Τουρκίας και οι συχνές αναφορές στο οθωμανικό παρελθόν ταράζουν καθεστώτα, όπως η Αίγυπτος και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, που βλέπουν μια αυτοκρατορική ατζέντα πίσω από την θρησκευτική διπλωματία της Τουρκίας.
Οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν επίσης ανησυχήσει για τις δραστηριότητες της θρησκευτικής εξωστρέφειας της Τουρκίας. Μέσω της Diyanet ο πρόεδρος Ερντογάν μπόρεσε να επεκτείνει την επιρροή του μεταξύ της τουρκικής διασποράς σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η Diyanei πληρώνει τους μισθούς τον ιμάμηδων που αποστέλλονται από την Τουρκία και ελέγχει αυστηρά τα μηνύματα που εκπέμπουν.
Τα εβδομαδιαία κηρύγματα της Παρασκευής είναι τα ίδια με αυτά που εκφωνούνται στην Τουρκία, τα οποία εκδίδονται από την έδρα της Diyanet στην Άγκυρα. Αυτό ήταν βαθύτατα ανησυχητικό για τους Ευρωπαίους αξιωματούχους, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι η παρέμβαση της Τουρκίας στην θρησκευτική ζωή των μεταναστών αποτρέπει την επιτυχή ενσωμάτωσή τους…».
Αυτό τον σκεπτικισμό, για την ώρα, η Τουρκία τον διασκεδάζει προσφέροντας απόρρητες πληροφορίες, για την ισλαμική τρομοκρατία στις δυτικές αντιτρομοκρατικές υπηρεσίες. Παρ’ όλα αυτά, το κοκτέηλ τουρκικού εθνικισμού και ισλαμισμού, με το χρόνο κανείς δεν μπορεί να προσδιορίσει ποιες διαστάσεις θα πάρει.
Ιδιαίτερα δε σε μια εποχή όπου σοβαρά είναι και τα οικονομικά προβλήματα της γειτονικής μας χώρας. Μια χώρα – βόμβα, η οποία μέσα στον 21ο αιώνα θα φθάσει και τα 100 εκατομμύρια κατοίκους, με την Κωνσταντινούπολη να έχει υπερδιπλάσιο πληθυσμό από την Ελλάδα.
