Η αόρατη αιχμαλώτιση της προσοχής

του Ηλία Καραβόλια

Αναφερόμαστε συχνά για εγκεφαλική πειρατεία, χρονοθηρία, υπερπαραγωγή σημείων, νευροεπιστήμη του διαδικτυακού εθισμού. Τι ακριβώς σημαίνουν αυτά;

Ζούμε μέσα σε μια γενικευμένη επιτάχυνση που αντικατέστησε, όπως λέει ο Patino, την συνήθεια με την προσοχή και την ικανοποίηση με τον εθισμό. Ουσιαστικά χωρίς να το κατανοούμε το μυαλό μας γεμίζει πληροφορίες και περιστρέφεται γύρω απο τον εαυτό του.

Είμαστε εθισμένοι στην ψευδαίσθηση ότι ανακαλύπτουμε ένα σύμπαν στο κάθε δευτερόλεπτο.

Αυτό εννούμε όταν λέμε για εγκεφαλική πειρατεία και χρονοθηρία, περι αυτού πρόκειται.

Και αυτό στηρίζεται στην αποικιοποίηση του χρόνου και της αντιληπτικής μας νοημοσύνης, στον εποικισμό του νου απο πάσης φύσεως δεδομένα.

Το καλά κρυμμένο μυστικό πίσω απο την γνωστή πλέον αλγοριθμική μηχανική των ιντερνετικών κολοσσών είναι η αύξηση της παραγωγικότητας του χρόνου.

Είναι το νέο πεδίο στο οποίο βρίσκει διέξοδο το σύστημα λόγω υπερπαραγωγής/υπερπροσφοράς. Να πω εδώ ότι ζούμε στην εποχή του σημειοκαπιταλισμού, δηλαδή υπερπαράγονται σημεία, σύμβολα, θεάματα. Ο Μπωντριγιάρ μας είχε προειδοποιήσει πριν δεκαετίες με τα βιβλία του: «Έκσταση της επικοινωνίας, Καθρέφτης της παραγωγής, Ομοιώματα και Προσομοίωση».

Οι έννοιες που ανέπτυξε τότε είναι τα σημερινά σημαίνοντα που ρέουν στις οθόνες μας. Είναι η υπερπραγματικότητα και η προσομοιωτική εκδοχή κάθε σήματος που εκπέμπει το διαδίκτυο.

Είμαστε δέκτες διαδραστικοί όχι παθητικοί, σημείων και σημάτων, ενός τεράστιου αχανούς μηχανισμού παραγωγής ψηφιακών δεδομένων.

Αυτή είνα η πρώτη ύλη του εργοστασίου που λέγεται internet το οποίο φυσικά στηρίζεται στην ασυνείδητη, απο την πλευρά μας ως χρήστες απόσπαση υπεραξίας. Η νευροεπιστήμη του διαδικτυακού εθισμού είναι ουσιαστικά κλάδος της κυβερνοψυχολογίας. Ασχολείται με την συμπεριφορά του χρήστη και τα ψηφιακά του αποτυπώματα.

Το μάτι και ο εγκέφαλος, στις ιντερνετικές ροές και εικόνες πως πυροδοτούν το συναίσθημα;

Εδώ είναι που η νεύροψυχολογία, η βιολογία και η συμπεριφορική ανάλυση υπεισέρχονται στο πεδίο της ιντερνετικής μηχανικής αλλά και της πολιτικής οικονομίας.

Ο συσχετισμός «μάτι-εγκέφαλος-ψηφιακό δεδομένο» είναι η βάση της τέχνης «αιχμαλώτισης της προσοχής του χρήστη» (captology).

Παραπέμπω στην ρωσίδα ψυχολόγο Zeigarnik η οποία απέδειξε με έρευνες την σημασία της αδιαίρετης αυτής ακολουθίας.

Ουσιαστικά η ώσμωση του βιολογικού με το ψηφιακό παράγει νευροερεθιστικές συναρτήσεις εστίασης και ταυτόχρονα διάσπασης της προσοχής στο υποκείμενο.

Το ασυνείδητο γίνεται θέατρο ατο οποίο στήνουν παράσταση το νευρικό σύστημα και τα εξωτερικά ερεθίσματα των αστραπιαίων ταχυτήτων του δικτύου και της εικόνας.

Αλλά πως γίνεται τελικά αυτή η ασυνείδητη επέκταση του 24ωρου στην ανθρώπινη καθημερινότητα και ποιοι την εκμεταλλεύονται τελικά;

Οι οθόνες των smartphones στα χέρια μας λειτουργούν ως ένα οικουμενικό στροβοσκόπιο που έχει υπαχθεί στον κανόνα της διέγερσης της προσοχής μας ακόμα και στον χρόνο των ονείρων μας. Τα νευροερεθίσματα και το σκρολάρισμα συνεχίζουμε και στον ύπνο μας.

Η παλάμη μας λειτουργεί ως αποικία του καπιταλισμού, ως χωροχρόνος ψευδαισθητικής ανεμελιάς που όμως συντελεί στην πλήρη κατάργηση του ελεύθερου χρόνου και παράγει το περίφημο «συμπεριφορικό πλεόνασμα» που αναλύει η Zuboff.

Και χρειαζόμαστε την αφυπνιστική ματιά της στο φαινόμενο που η ίδια αποκαλεί «κατασκοπευτικό καπιταλισμό».

Οι προκλήσεις που θέτει στην ανθρωπότητα το ψηφιακό μέλλον, η πρώτη λεπτομερής ανάλυση μιας καινοφανούς μορφής εξουσίας, είναι αυτή η αποικιοποίηση του χωροχρόνου του υποκείμενου, βάση και πυρήνας του νεοφιλελεύθερου βιοπολιτικού σχεδιασμού.

Ζούμε ως παθητικοί υποδοχείς της εκστρατείας κατάληψης των ισχυρών τεχνολογικών ολιγοπωλίων που κερδίζουν δολάρια επειδή μπορούν να προβλέψουν και να ελέγξουν τα δευτερόλεπτα μας και την συμπεριφορά μας.

Με λίγα λόγια: το αόρατο χέρι της αγοράς αντικαταστάθηκε από εκείνο το μπενθαμικό πανοπτικό του διαδικτύου που μας συνδέει και μας απομακρύνει ταυτόχρονα, αλλά σίγουρα μας εποπτεύει ως υποκείμενα.