Η ύφεση και η παγίδα του δανεισμού

του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου

Σε ένα από τα τελευταία άρθρα του στους Φαϊνάνσιαλ Τάϊμς, ο γνωστός αρθρογράφος Μάρτιν Γουόλφ αναφέρεται σε ένα φαινόμενο που κάποιοι οικονομολόγοι, για ευνόητους λόγους, συσκοτίζουν και που είναι αυτό της «παγίδας του χρέους». Συνοπτικά, ο Βρεταννός αρθρογράφος επαναλαμβάνει αυτά που έγραφε το 2010 ο Γάλλος σοσιαλιστής οικονομολόγος Ζακ Ατταλί σε ένα πολύκροτο βιβλίο του, τονίζοντας ότι σε δέκα χρόνια οι δυτικές οικονομίες θα μπουν σε μόνιμη ύφεση αν δεν βρουν λύσεις στην αντιμετώπιση των υψηλών χρεών, τα οποία αργά αλλά σταθερά διαβρώνουν τις οικονομικές αρθρώσεις τους και, βέβαια, υπονομεύουν παραδοσιακές κοινωνικές ισορροπίες. 

Σήμερα, όμως, η υπερχρέωση δεν απειλεί μόνον τις δυτικές οικονομίες. Όπως προκύπτει από πολλές τραπεζικές εκθέσεις και σοβαρές εκτιμήσεις διεθνών οργανισμών, δημόσια και ιδιωτικά χρέη καλπάζουν πλέον και στην Κίνα –εξέλιξη που κάθε άλλο παρά καλό νέο αποτελεί. Είναι πλέον ξεκάθαρο ότι η διεθνής οικονομία έχει μπει σε έναν φαύλο κύκλο όπου χρέη, πληθωρισμός, ύφεση και πλασματική ανάπτυξη θα αποτελούν αλληλοδιαδεχόμενες καταστάσεις –με ό,τι αυτό συνεπάγεται και στην γεωπολιτική σφαίρα.

Κατά τον καθηγητή και συγγραφέα Ραγκουράμ Ραγιάν, η παγκόσμια οικονομία απειλείται από κρυφά ρήγματα, τα οποία δεν αντιμετωπίζονται πλέον με τις γνωστές οικονομικές συνταγές. Ειδικά δε σήμερα, τα κρυφά αυτά ρήγματα αναιρούν και τις περισσότερες από τις κεϋνσιανές συνταγές που πολλά χρόνια τώρα εφαρμόζονται στον δυτικό κόσμο. 

«Στην πραγματικότητα, τα σημερινά οικονομικά προβλήματα δεν είναι απλώς το αποτέλεσμα της ανεπαρκούς ζήτησης, αλλά εξίσου το αποτέλεσμα μιας στρεβλής προσφοράς. Για δεκαετίες πριν από την οικονομική κρίση του 2008, προηγμένες οικονομίες έχαναν την ικανότητά τους να αναπτύσσονται κάνοντας χρήσιμα πράγματα. 

Αντίθετα, χρειαζόταν να αντικαταστήσουν με κάποιο τρόπο τις θέσεις εργασίας που χάνονταν λόγω της τεχνολογίας και του ξένου ανταγωνισμού και να πληρώσουν τις συντάξεις και την υγειονομική περίθαλψη του γηράσκοντος πληθυσμού τους. Έτσι, σε μια προσπάθεια να ωθήσουν την ανάπτυξη, οι κυβερνήσεις ξόδεψαν περισσότερα απ’ ό,τι μπορούσαν να αντέξουν και προώθησαν την εύκολη πίστωση, ώστε τα νοικοκυριά να πράξουν το ίδιο. 

Η εξαρτώμενη από τον δανεισμό ανάπτυξη που δημιούργησαν οι χώρες αυτές αποδείχθηκε μη βιώσιμη», αναφέρει ο καθηγητής Ρ. Ραγιάν, θέτοντας ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα. Αυτό της με δανεικά εύκολης ανάπτυξης, η οποία δεν είναι πλέον δυνατή χωρίς οι οικονομικές αρρυθμίες που θα προκαλέσει η εμμονή σε αυτήν να οδηγήσουν και σε άλλες σοβαρότερες, ίσως, παράπλευρες ζημίες.

Το όλο θέμα είναι πολύ σοβαρό, πλην όμως οικονομολόγοι και πολιτικοί το αντιμετωπίζουν ενίοτε με ιδεολογικά κριτήρια, γεγονός που απομακρύνει και την αποτελεσματική αντιμετώπισή του. Είναι δε κωμικό, από την άποψη αυτή, να παρακολουθεί κανείς τις αντιπαραθέσεις κεϋνσιανών και ακροφιλελεύθερων οικονομολόγων, οι οποίοι, αφού κάνουν τις ίδιες διαγνώσεις και αναγνωρίζουν τα ίδια αίτια, καταλήγουν σε διαμετρικά αντίθετες θεραπείες.

Έτσι, όπως υποστηρίζει ο καθηγητής Ρ. Ραγιάν, το πρόβλημα του χρέους παραμένει, τα δε δύο τελευταία χρόνια επεκτείνεται με επικίνδυνους ρυθμούς και στην αναπτυσσόμενη Ασία και ιδιαιτέρως στο κινεζικό σκέλος της. «Η παγκόσμια οικονομία μοιάζει ανίκανη να έχει ανάπτυξη και επαρκή ζήτηση χωρίς να υπάρχει ένα βιώσιμο πιστωτικό ξέσπασμα σε κάποιο σημείο του πλανήτη», γράφει ο Μάρτιν Γουόλφ και προσθέτει ότι η πιστωτική επέκταση δείχνει να έχει νομοτελειακό χαρακτήρα. 

Κατά συνέπεια, παρά την οξεία κρίση από το 2008 και  μετά, η απομόχλευση είναι περιορισμένη, γεγονός που υποδηλώνει ότι το φαινόμενο του «δανειακού καπιταλισμού», κατά τον Γάλλο οικονομολόγο Μισέλ Μπολινό, ήρθε για να μείνει. Την ίδια στιγμή σε κάποιες ζωτικές για την παγκόσμια οικονομία χώρες τα δημόσια χρέη τους αυξάνονται κατακόρυφα και στην Κίνα, για παράδειγμα, αντιπροσωπεύουν 220% του ΑΕΠ της. «Αυτή η κατάσταση δεν είναι υποφερτή», τονίζει ο Μ.Μπολινό, που πιστεύει ότι μία τέτοια πορεία μπορεί να αποβεί καταστροφική.

Ένα τέτοιο σενάριο δεν αποκλείουν αρκετοί οικονομολόγοι, οι οποίοι τονίζουν ότι, υπό τις σημερινές συνθήκες, οι προσπάθειες αναμόχλευσης είναι πολύπλοκες και μπορούν να οδηγήσουν σε φαύλο κύκλο: αυτόν της δημιουργίας μεγάλων χρεών, που εκ των πραγμάτων οδηγούν σε χαμηλή ανάπτυξη, για να ακολουθήσουν ακόμη μεγαλύτερα χρέη.

Ο γνωστός Αμερικανός οικονομολόγος Νουριέλ Ρουμπινί εκτιμά ότι η ευρωζώνη ήδη βρίσκεται σε αυτόν τον φαύλο κύκλο και ψιθυρίζει ότι η κρίση της –που πυροδοτήθηκε από την Ελλάδα– αυτή την στιγμή βρίσκεται στο μεταίχμιο. Από την πλευρά του, ο καθηγητής χρηματοοικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου τονίζει ότι οι αγορές μπορεί να εμπιστεύονται τον Μάριο Ντράγκι, πλην όμως βλέπουν πάντα με απόλυτη καχυποψία την Ελλάδα, «η οποία είναι αμφίβολο αν έχει καταλάβει πως η ανάπτυξη με δανεικά δεν ανήκει πλέον στην σφαίρα της πραγματικότητας. Και όσο η χώρα αυτή δεν θα κάνει ουσιαστικές προσπάθειες προσαρμογής σε μία παραγωγική και όχι καταναλωτική πραγματικότητα, η ευρωζώνη θα υποφέρει».

Στο πλαίσιο αυτό, ο δημοσιογράφος-συγγραφέας Γιόχαν βαν Όβερβελντ, από καιρό τώρα, στο βιβλίο του «Το Τέλος του Ευρώ» κάνει λόγο για την αναπόφευκτη διάλυση της ευρωζώνης, λόγω αποχωρήσεως της Γερμανίας από αυτήν. «Αν στην ευρωζώνη δεν υπάρξει πλέον κοινή δημοσιονομική πολιτική, υπό όρους αύξησης της παραγωγής και τιθάσσευσης των δημοσίων δαπανών, η σημερινή νομισματική ένωση δεν θα αντέξει. 

Όπως είπε πριν λίγα χρόνια ο τότε καγκελάριος Γκέρχαρντ Σρέντερ, η γερμανική κουλτούρα περί χαμηλού πληθωρισμού και χρηματοπιστωτικής σταθερότητας δεν πρόκειται να αλλάξει ούτε γρήγορα, ούτε εύκολα ως εκ τούτου», γράφει ο Ολλανδός δημοσιογράφος και συγγραφέας. Αρκετές τελευταίες εξελίξεις επαληθεύουν τα γραπτά του.

«Αντί να προσπαθήσουν να επιστρέψουν στους τεχνητά υψηλούς προ κρίσης ρυθμούς αύξησης του ΑΕΠ, οι κυβερνήσεις πρέπει να αντιμετωπίσουν τις βασικές αδυναμίες των οικονομιών τους. Στις ΗΠΑ αυτό σημαίνει την εκπαίδευση ή επανεκπαίδευση των εργαζομένων που υστερούν, την ενθάρρυνση της επιχειρηματικότητας και της καινοτομίας, καθώς και την εκμετάλλευση της δύναμης του χρηματοπιστωτικού τομέα να κάνει κάτι καλό, εμποδίζοντάς τον ταυτοχρόνως να χάσει τον δρόμο του. 

Στην νότια Ευρώπη, αντίθετα, αυτό σημαίνει κατάργηση των ρυθμίσεων που προστατεύουν τις επιχειρήσεις και τους εργαζόμενους από τον ανταγωνισμό κα την συρρίκνωση της παρουσίας της κυβέρνησης σε ένα πλήθος κλάδων και, στην διάρκεια της διαδικασίας αυτής, την κατάργηση των περιττών, μη παραγωγικών θέσεων εργασίας (στο Δημόσιο)», γράφει ο καθηγητής Ρ. Ραγιάν, που βλέπει την κατάσταση αντικειμενικά και όχι πίσω από πολιτικές σκοπιμότητες.

«Η διαχείριση της δυσχέρειας μετά την κρίση απαιτεί έναν συνδυασμό από κατάλληλη αναγνώριση των ζημιών, ανακεφαλαιοποίηση του τραπεζικού κλάδου και στρατηγικές στήριξης της δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής (όπου είναι δυνατόν), για να διατηρηθεί η οικονομική ανάπτυξη. 

Ο στόχος θα έπρεπε να είναι να χρησιμοποιηθούν και οι δύο κόψεις του ψαλιδιού: η άμεση μείωση του χρέους και η ανακεφαλαιοποίηση, από την μια πλευρά, και η δυνατή οικονομική ανάπτυξη από την άλλη. Οι ΗΠΑ έχουν πλησιάζει περισσότερο από όλους στην επιτυχία αυτού του συνδυασμού. Αλλά το μεγαλύτερο μάθημα σε αυτές τις κρίσεις δεν είναι να αφεθούν τα χρέη να ξεπεράσουν την μακροπρόθεσμη παραγωγική δυνατότητα μιας οικονομίας, που θα την στηρίξει εξ αρχής. 

Η ελπίδα είναι να πετύχει αυτό το αποτέλεσμα η στρατηγική μακροπρόθεσμης σωφροσύνης. Η ελπίδα δεν απαγορεύεται. Αυτές οι πιστωτικές εκτινάξεις δεν προήλθαν από το πουθενά. Είναι το αποτέλεσμα των στρατηγικών που υιοθετήθηκαν για να διατηρηθεί η ζήτηση όταν έσκαγαν οι προηγούμενες φούσκες, συνήθως σε άλλα σημεία του κόσμου.

Αυτό συνέβη στην Κίνα. Πρέπει να ξεφύγουμε από αυτόν τον ζοφερό και προφανώς ατελείωτο κύκλο. Αλλά για την ώρα έχουμε κάνει φαουστική συμφωνία με τις πιστωτικές εκτινάξεις του ιδιωτικού τομέα. Είναι βέβαιον ότι μάς περιμένουν και άλλα προβλήματα στην συνέχεια», επισημαίνει ο Μάρτιν Γουόλφ στους Φαϊνάνσιαλ Τάϊμς.

Και στην ουσία μάς λέει και αυτός κάτι πολύ απλό: στην παρούσα φάση της παγκοσμιοποίησης, η μία κρίση κυοφορεί την επόμενη. Έως πότε, είναι το ερώτημα.