Μυστικά επιτυχίας του Βλαδίμηρου Πούτιν

του  Andrei Kolesnikov*

Παρά την οικονομική δυσπραγία και την –σιωπηρή, για την ώρα– κοινωνική κρίση που πλήττει την Ρωσία, ο λαός επιβεβαιώνει την λαϊκή ρήση «συνηθισμένα τα βουνά απ’ τα χιόνια». Το φαινόμενο είναι από κάθε πλευρά αξιοπερίεργο και, ως εκ τούτου, δεν μπορεί να αφήσει αδιάφορο έναν ερευνητή-μελετητή. 

Πριν από μία διετία, μία μακρά πορεία αυταρχισμού και απομονωτισμού υπό τον πρόεδρο Βλ. Πούτιν είχε ως κατάληξη την προσάρτηση της Κριμαίας στην Ρωσία. Αλλά, ενώ η διεθνής κοινότητα καταδίκασε την κίνηση αυτή, οι Ρώσοι έδειχναν να την επικροτούν. Πράγματι, η «επιστροφή» της χερσονήσου στην Ρωσία είχε βαθειά επίδραση στην κοινή γνώμη, ενισχύοντας έτσι την θέση του Πούτιν στην εξουσία –παρά τις σημαντικές πολιτικές και οικονομικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ρωσία. Τον Μάρτιο του 2016, το 83% των Ρώσων τασσόταν υπέρ της προσάρτησης της Κριμαίας, ενώ μόνον το 13% ήταν κατά. Ακόμα και οι προοδευτικοί (συμπεριλαμβανομένων και κάποιων που συμμετείχαν στις συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας κατά του καθεστώτος στην πλατεία Μπολότναγια την περίοδο 2011-2013) βρήκαν στην Κριμαία έναν λόγο για να υποστηρίξουν τον Πούτιν.

Ο λόγος είναι απλός. Για τους περισσότερους Ρώσους, η Κριμαία εξακολουθεί να αποτελεί τμήμα της «αυτοκρατορίας», τόσον πολιτισμικά όσο και γεωγραφικά. Η Ρωσία δεν έχει την ισχύ και τους πόρους για να αναδημιουργήσει μία αυτοκρατορία, ακόμα και μέσα στα όρια του αφηρημένου «ρωσικού κόσμου». Εστιάζοντας όμως στην Κριμαία, το καθεστώς Πούτιν κατάφερε να δημιουργήσει μία αίσθηση αποκατάστασης της ιστορικής δικαιοσύνης και να τονώσει τις προσδοκίες όσον αφορά στο ενδεχόμενο να ξαναγίνει η Ρωσία «μεγάλη δύναμη». 

Η αντίδραση αυτή μπορεί να προκαλεί έκπληξη, δεδομένου του οικονομικού αντικτύπου των δυτικών κυρώσεων, οι συνέπειες των οποίων επιδεινώθηκαν από την κατακόρυφη πτώση των τιμών του πετρελαίου. Το συναισθηματικό στοιχείο σίγουρα διαδραματίζει κάποιον ρόλο. Αλλά αυτό δεν είναι απλά θέμα χειραγώγησης και προπαγάνδας. Στην πραγματικότητα, ο κύριος λόγος που η πλειονότητα των Ρώσων υποστηρίζει την προσάρτηση της Κριμαίας φαίνεται να είναι ακριβώς αυτός: το ότι η πλειονότητα των Ρώσων την υποστηρίζει. Για τον μέσο μετα-σοβιετικό Ρώσο, ο οποίος ανέκτησε την Κριμαία από τον καναπέ του, με το τηλεχειριστήριο στο χέρι, το ότι η άποψή του εναρμονίζεται με την άποψη της πλειονότητας είναι μακράν ελκυστικότερο από το να ταράξει τα νερά –σε τέτοιο βαθμό που οι Ρώσοι αρνούνται πλήρως να σκεφτούν κριτικά όσον αφορά σε όλα όσα συμβαίνουν. Αυτό είναι τυπικό παράδειγμα ψυχολογίας των μαζών.

Η ακλόνητη αυτή στήριξη στις «δίκαιες», «αμυντικές» και «προληπτικές» στρατιωτικές επιχειρήσεις που ξεκίνησαν στην Κριμαία συνεχίστηκε και στο Ντονμπάς και στην Συρία, ακόμη και κατά τον εμπορικό πόλεμο με την Τουρκία. Παρά τους προφανείς κινδύνους των κινήσεων αυτών, οι Ρώσοι αποδέχτηκαν το αφήγημα σύμφωνα με το οποίο είναι απαραίτητοι για την διατήρηση της σταθερότητας. Ωστόσο, οι Ρώσοι δείχνουν να υποστηρίζουν και την κακοδιαχείριση της οικονομίας από το καθεστώς Πούτιν, ακριβώς γιατί η οικονομική τους κατάσταση είναι τόσο δεινή. 

Ο μέσος Ρώσος επέστρεψε γρήγορα σε συνήθειες που σχετίζονται με την κουλτούρα της ανεπάρκειας του πρόσφατου παρελθόντος. Εστιάζει την προσοχή του στην απόκτηση βασικών αγαθών, όπως τρόφιμα και ρούχα. Ελάχιστοι ενδιαφέρονται για τις αιτίες της επιδείνωσης του βιοτικού τους επιπέδου.

Και ποιος μπορεί να τους κατηγορήσει γι αυτό; Στο κάτω-κάτω, εκείνοι οι Ρώσοι που λαμβάνουν υπ’ όψιν τα πολιτικά δρώμενα έρχονται αμέσως αντιμέτωποι με μία ζοφερή πραγματικότητα: Το καθεστώς έχει αφανίσει όλες τις δυνάμεις της αντιπολίτευσης. Οι περισσότεροι από τους επικριτές του καθεστώτος είχαν πρόωρο τέλος. Καθώς δε δεν υφίσταται πολιτικός ανταγωνισμός, ο Πούτιν έχει δημιουργήσει ένα σύστημα ελέγχων και ισορροπιών στο εσωτερικό της ελίτ. Μία ομάδα (πιστών στον Πούτιν) φιλελεύθερων κατέχουν καίριες θέσεις στον χρηματοπιστωτικό τομέα, εξισορροπώντας τα γεράκια στον στρατό και τις ειδικές υπηρεσίες. Φυσικά, όλα τα μέλη της ελίτ αυτής πρέπει να επιδεικνύουν συνεχώς την πίστη τους στον Πούτιν.

Το σύστημα αυτό δεν αφήνει τις ελίτ της Ρωσίας να προωθήσουν την αλλαγή, καθώς αποκλείει την δυνατότητα κάποιας μηχανορραφίας κατά του Πούτιν. Το δε καθεστώς φαίνεται σχετικά ισχυρό, τουλάχιστον για τώρα. Πράγματι, από το 2012 και μετά το καθεστώς μόνον ενδυναμώνεται και τώρα, έχοντας κερδίσει χρόνο χάρη στην λαϊκή υποστήριξη, προσπαθεί να προσαρμοστεί στην παρατεταμένη οικονομική, πολιτική και κοινωνική δυσφορία.

Ωστόσο, ο χρόνος αυτός είναι περιορισμένος. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο, πριν από τις βουλευτικές εκλογές του Σεπτεμβρίου, το καθεστώς στρέφει ολοένα περισσότερο την προσοχή των πολιτών προς εσωτερικές «απειλές», δηλαδή προς πολιτικούς αντιπάλους και υποτιθέμενους «προδότες». Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο πρώην πρόεδρος της πετρελαϊκής εταιρείας Yukos, Μιχαήλ Χοντορκόφσκι –οι αμφιβολίες του όσον αφορά την ηγεσία του Πούτιν τον οδήγησαν στην φυλακή και στην συνέχεια στην εξορία.

Το 1970, ο σοβιετικός αντιφρονών Αντρέϊ Αμαλρίκ διερωτήθηκε σε ένα προφητικό δοκίμιο: «Θα επιζήσει η Σοβιετική Ένωση έως το 1984;». Τώρα πρέπει εμείς να αναρωτηθούμε για πόσο ακόμα θα επιζήσει το καθεστώς του Πούτιν. Φαίνεται πιθανόν ότι θα διαρκέσει μέχρι τις επόμενες προεδρικές εκλογές, το 2018. Το αν θα αντέξει έως τις προεδρικές εκλογές του 2024 αποτελεί ένα ερώτημα που οι «κρεμλινολόγοι» θα ξεκινήσουν σύντομα να συζητούν.

*Πρόεδρος του Προγράμματος Ρωσικής Εσωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Θεσμών στο Κέντρο Carnegie στην Μόσχα