Αντόνιο Γκράμσι: Ο ολοκληρωτισμός με ανθρώπινο πρόσωπο

του Περικλή Βαλλιάνου*

Η βία, οι προσβολές και η μισαλλοδοξία ἀντιπροσωπεύουν την άρνηση του σοσιαλισμού. Είναι ανάγκη να καλλιεργήσουμε το δικαίωμα να είμαστε αιρετικοί. Το δικαίωμα στην αιρετική άποψη είναι το δικαίωμα στην διαφωνία. Δεν μπορεί να υπάρξει ο σοσιαλισμός εκεί όπου δεν υπάρχει η ελευθερία.

Φ. Τουράτι

Για μας το να πούμε κάποιον γουρούνι αν είναι γουρούνι δεν είναι χυδαιότητα, είναι ιδιότητα της γλώσσας. 

Α. Γκράμσι 

1. «Η παγκόσμια ιστορία είναι το παγκόσμιο δικαστήριο» (Χέγκελ)

Το 1932 πέθαινε φτωχός στο Παρίσι ο Φίλιππος Τουράτι, από τους πρωτοπόρους του ιταλικού μαρξισμού, ιδρυτής του ιταλικού σοσιαλιστικού κόμματος και αρχηγός της ρεφορμιστικής πτέρυγάς του. Στην εξορία πρωταγωνιστούσε στην ενότητα των αντιφασιστικών δυνάμεων στο πλαίσιο της Concentrazione Antifascista, στην οποία αρνήθηκαν να συμπράξουν οι κομμουνιστές. Στην κηδεία του παραβρέθηκαν αντιπρόσωποι των σοσιαλιστικών κομμάτων και αντιφασιστικών κινήσεων από όλη την Ευρώπη, καθώς και χιλιάδες λαού ‒ απουσία πάλι των κομμουνιστών. Ο Τολιάττι έγραψε τότε ότι ο Τουράτι ήταν «ένας προδότης, ένα μηδενικό, ο πιο ανέντιμος, διεφθαρμένος και ηθικά απεχθής» άνθρωπος. Ο Γκράμσι τον αποκαλούσε «ένα ημιφασίστα». 

Ο Κάρλο Ροσέλλι ήταν συνεργάτης του Τουράτι στην εξορία. Ίδρυσε, μαζί με τον αδελφό του Νέλλο, την αντιφασιστική οργάνωση Giustizia e Libertà. Το 1936 οργάνωσε μιάν αυτόνομη ιταλική ταξιαρχία από σοσιαλδημοκράτες, φιλελεύθερους και αναρχικούς, και πολέμησε κατά του Φράνκο στην Ισπανία. Κατά την επιστροφή τους στη Γαλλία το 1937 οι αδελφοί Ροσέλλι δολοφονήθηκαν από μια γαλλική ακροδεξιά συμμορία κατά παραγγελία του ίδιου του Γκαλεάτσο Τσιάνο. Το 1930 ο Κάρλο Ροσέλλι είχε δημοσιεύσει ένα βιβλίο με τίτλο Φιλελεύθερος σοσιαλισμός,  στο οποίο επιχειρηματολογούσε ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό και οργανικό συστατικό του. Ο Ροσέλλι είχε επηρεαστεί από τις ιδέες του βρετανικού φαβιανισμού και ήταν ο πρώτος από την ιταλική αριστερά που τολμούσε να απορρίψει το παλλάδιο του μαρξισμού, την δικτατορία του προλεταριάτου. Ο Τολιάττι κατήγγειλε το ιδεολογικό αυτό έγκλημα, στιγματίζοντας τον Φιλελεύθερο σοσιαλισμό ως παράδειγμα «φασιστικής πολιτικης φιλολογίας»…

Η φρίκη του περασμένου αιώνα δικαίωσε απόλυτα τους Τουράτι και Ροσέλλι απέναντι στον εξτρεμιστικό βολονταρισμό, στην αντιφιλελεύθερη ψύχωση και την ανθρωποφαγική ρητορική που εκπροσωπούσε ο (γλωσσολόγος…) Γκράμσι (και ο Τολιάττι μέχρι το 1944). Είναι πλέον κοινός τόπος (και για την δημοκρατική αριστερά, μαρξίζουσα ή μή) ότι ο λενινισμός ήταν η δεσποτική μονοκρατορία μιάς κλειστής εταιρείας ιεροφαντών του Ιστορικού Λόγου. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ το είχε διαγνώσει ήδη από το 1917, αλλά ο Γκράμσι ποτέ δεν το κατάλαβε. Γι’ αυτόν ο «Ίλιτς» ήταν πάντα ο αλάθητος φάρος της πολιτικής αλήθειας. 

Στην Ιταλία οι δυνάμεις του πολιτισμού, τις οποίες ο Γκράμσι ζητούσε να «οργανώσει» ως τον πνευματικό βραχίονα της λενινιστικής δικτατορίας, όχι μόνο δεν υποτάχθηκαν σ’ αυτήν την ολέθρια «ηγεμονία», αλλά την θρυμμάτισαν από τα μέσα. Το 1956 η εξέγερση των κομμουνιστών διανοουμένων (με το «Μανιφέστο των 101») κατά της ηγεσίας του ιταλικού ΚΚ, που είχε στηρίξει τον σφαγιασμό της ελευθερίας στην Ουγγαρία, σήμανε την αρχή του τέλους του λενινισμού στον γενέθλιο τόπο του νεώτερου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Το 1981 ο Μπερλινγκουέρ διέγνωσε την «εξάντληση της ιστορικής προωθητικής δύναμης» της Οκτωβριανής Επανάστασης. 

Η αυτοδιάλυση του ΙΚΚ δέκα χρόνια αργότερα ήταν μιά πράξη ύψιστης ιστορικής εντιμότητας. Από μόνη της έπρεπε να αρκεί για τον ενταφιασμό του «μύθου Γκράμσι». Που όμως συντηρείται ακόμα από τις οπισθοφυλακές μιας λενινιστικής rifondazione. Και από ακατανόητες, αλλά προνομιούχες, ελίτ στα αγγλοσαξονικά πανεπιστήμια που αναμασάνε εμμανώς τον αντιφιλελευθερισμό του (χωρίς φυσικά τον παραμικρό κίνδυνο να πληρώσουν το ανθρώπινο τίμημα που ο ίδιος ο Γκράμσι πλήρωσε για τις ιδέες του). 

Ο Γκράμσι επέμενε ότι ο τελικός κριτής για την αλήθεια των πολιτικών θεωριών είναι η «ιστορική πράξη». Για τον λενινισμό η ετυμηγορία της ιστορίας είναι αμείλικτη και τελεσίδικη. Κάθε αποτίμηση του γκραμσιανισμού δεν μπορεί παρά να γίνεται υπό τον αστερισμό των καθοριστικών ανατροπών και εκβάσεων της εποχής μας. Κι αν κάποιος επίμονος λενινιστής αντιτείνει ότι «αν ο εικοστός αιώνας μας διέψευσε, εμείς προσδοκούμε τον εικοστό πρώτο, εικοστό δεύτερο κ.ο.κ.», τότε βέβαια φεύγουμε από την λογική συζήτηση και αιρόμαστε στα υπερκόσμια πεδία του θρησκευτικού μυστικισμού. 

*Απόσπασμα από το δοκίμιο του Περικλή Βαλλιάνου που δημοσιεύεται στο τεύχος Ιουλίου-Αυγούστου της Athens Review of Books.
**Τα παραθέματα των Τουράτι και Γκράμσι προέρχονται από το Alessandro Orsini, Gramsci e Turati: le due sinistre, Rubbettino, Σοβερία Μαννέλλι , Καλαβρία 2012. Το βιβλίο είναι σύγκριση της πολιτικής κουλτούρας , της γνωσιολογίας και της παιδαγωγικής μεθόδου των δύο πολιτικών : η ανοχή της διαφορετικής γνώμης , ο σεβασμός του αντιπάλου , η αντιπαραβολή επιχειρημάτων από την μια μεριά (Τουράτι ), η δαιμονοποίηση των διαφωνούνταν και ο ισχυρισμός της απόλυτης αλήθειας (Γκράμσι ) από την άλλη . Η τολμηρή αυτή ανάλυση δέχθηκε καταιγισμό επικρίσεων από την λενινιστική αριστερά και τα προπύργια του ακαδημαϊκού γκραμσιανισμού , με προεξάρχον βέβαια το Πανεπιστήμιο του Τορίνου .  Carlo Rosselli, Φιλελεύθερος σοσιαλισμός, Πόλις, Αθήνα 2013. Το βιβλίο, όπως θα ανέμενε κανείς, έπεσε στο κενό στη χώρα μας.