του
Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Παρίσι 1972. Στην αίθουσα όπου προβάλλεται η ταινία επικρατεί νεκρική σιγή. Όλοι βλέπουμε στο τέλος ενός διαπλανητικού ταξιδιού ο εξερευνητής του Σολάρις να ανακαλύπτει έναν ανησυχητικά παράξενο κόσμο. Έναν πλανήτη-ωκεανό, με ανταύγειες νεφρίτη και αμέθυστου, όπου η ύλη γίνεται ένα με το άϋλο, δημιουργώντας απίστευτους συνδυασμούς.
Έναν κόσμο με συγκεκριμένα αλλά και εφήμερα σχήματα, όπου το σύμπαν του μυαλού και το σύμπαν της εξωτερικής πραγματικότητας συνενώνονται σε έναν εναγκαλισμό έρωτα ή καταστροφής.
Οι παρατηρητές που έχουν έρθει από την μακρινή γη μαθαίνουν να κινούνται ανάμεσα σε εξωπραγματικά πλάσματα, που ξεπήδησαν απότομα από το παρελθόν ή από τις ελπίδες τους. Όπως ανακαλύπτουν σιγά-σιγά, αυτές οι ταυτόχρονα άϋλες αλλά και υλικές οπτασίες είναι η αντανάκλαση της μοναδικής νοημοσύνης, δηλαδή της νοημοσύνης του μεγάλου ωκεανού της ζωής που σκεπάζει και κατοικεί στον πλανήτη.
Κανείς δεν μπορεί να πει αν αυτή η συνολική νοημοσύνη είναι καλοπροαίρετη ή εχθρική. Όμως, όποιος υποτάσσεται στους παράξενους νόμους της αγγίζει μία πληρότητα –την πληρότητα του ήρωα του οικογενειακού σπιτιού που αναδημιουργείται από τον ωκεανό, ο οποίος δεν γνωρίζουμε αν είναι αν είναι μία υπέρτατη αλήθεια ή μία οφθαλμαπάτη που έχει ως αποτέλεσμα να βλέπουμε έναν παράδεισο της κυβερνητικής.
Ο σκηνοθέτης του Σολάρις, ο Σοβιετικός Αντρέϊ Ταρκόφσκι, κατόρθωσε να δημιουργήσει έναν κόσμο όπου η δύναμη γίνεται μορφή και η μορφή σύμβολο. Αγνοώντας το συνηθισμένο ηλεκτρονικό ντεκόρ της επιστημονικής φαντασίας σκηνοθέτησε ένα μέλλον που, μολονότι είναι νοσταλγικό, μάς οδηγεί στο βάθος της σημερινής μας ύπαρξης, στην καρδιά μίας ουσιαστικής αλήθειας την οποία ο κόσμος μας φέρνει ήδη μέσα του.
Ο Ταρκόφσκι δεν καταφεύγει σε κανένα πρότυπο για να μάς μιλήσει για το μέλλον. Αντίθετα, αυτός ο ακραίος κόσμος που περιγράφει θέτει ένα ερώτημα σε όποιον προβληματίζεται σήμερα γύρω από τις μεγάλες ανθρώπινες εξελίξεις.
Πόσο φτωχά και περιορισμένα μοιάζουν, για όποιον τα συγκρίνει με την οξυδερκή λογική αυτών των εικόνων, τα «σενάρια», οι προβλέψεις και τα βιβλία με υποθέσεις, των οποίων η άλγεβρα προσπαθεί να περιορίσει πολύμορφες εξελίξεις μέσα στο στενό πλαίσιο ενός συστήματος εξισώσεων ή μίας θεωρίας!
Γι’ αυτό πρέπει οι οικονομολόγοι, φιλόσοφοι ή κοινωνιολόγοι να καταλάβουν αυτό το καθαρό, και παρόλα αυτά περίπλοκο, μελλοντικό και παρόλα αυτά σημερινό αντικείμενο που ο Ταρκόφσκι, ζωγράφος της αβύσσου, απεικόνισε στο Σολάρις.
Αυτά έγραφε λίγα χρόνια αργότερα ο Αλφρέντ Μπρεσάρ στο βιβλίο του «Ο Αυριανός Κόσμος», ανοίγοντας ταυτόχρονα και τις πόρτες μιας άλλης φιλοσοφικής και όχι μόνον θεώρησης των πραγμάτων. Αυτής που υπαγορεύει η ζωή του ανθρώπου στον σημερινό ωκεανό της τεχνολογίας και του ψηφιακού γίγνεσθαι. Μήπως λοιπόν η Σίλικον Βάλλεϋ είναι η Νέα Αθήνα;
Το ερώτημα είναι καίριο και δεν σηκώνει περίεργα χαμόγελα.
Στην Ιωνία, το ανατολικό τμήμα του ελληνικού κόσμου, γεννήθηκε τον 6ο αιώνα π.Χ. αυτό που ονομάζουμε φιλοσοφικό στοχασμό. Πρόκειται για την προσωκρατική σκέψη, που έχει την γοητεία του πρωτόφαντου και του θεμελιακού.
Με την προσωκρατική σκέψη, ο άνθρωπος αφήνει πίσω του τον μύθο και προετοιμάζει τον λόγο. Απέναντι στο μυθικό βασίλειο της αυθαιρεσίας και του τρόμου που ενέδρευε πίσω από την φαινομενική κανονικότητα και τάξη του κόσμου, οι προσωκρατικοί –με πρώτους τον Αναξίμανδρο και τον Θαλή τον Μιλήσιο– προσπαθούσαν να καταλάβουν τον κόσμο και να τον κάνουν πιο ορθολογικό, ώστε να μπορέσουν να τον κατακτήσουν.
Μπορεί, λοιπόν, η προσωκρατική σκέψη να ξεκίνησε από την Ιωνία, όμως στη Αθήνα γνώρισε ανάπτυξη και καταξίωση. Από την Αθήνα, πολύ αργότερα, άντλησε πηγές η Δύση για να ξεπεράσει και αυτή όσο μπορούσε τον μυθικό λόγο προς όφελος της ορθολογικής σκέψης.
Σήμερα, 2.525 χρόνια μετά την θεμελίωση της Δημοκρατίας στην Αθήνα του Κλεισθένη, αναρωτιέμαι μήπως ο άνθρωπος και η ιστορική του πορεία βρίσκονται σε ένα κρίσιμο φιλοσοφικό και υπαρξιακό σταυροδρόμι. Αλλά αυτή την φορά οι απαντήσεις και οι προσεγγίσεις βρίσκονται κάποιες χιλιάδες χιλιόμετρα μακρυά από την Αθήνα.
Μήπως η νέα πηγή της φιλοσοφίας και της επιστήμης βρίσκεται πλέον στην περίφημη Κοιλάδα του Πυριτίου, εκεί όπου αναδύεται ο κατά τον αείμνηστο Πήτερ Ντράκερ «οικουμενικά μορφωμένος άνθρωπος»;
Στην Αρχαία Ελλάδα, η ανάπτυξη της φιλοσοφίας συνυφάνθηκε με την πρόοδο της επιστήμης, γιατί ακριβώς υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον για όσο γίνεται πιο θεμελιωμένη, ακριβολογικά και συστηματικά οργανωμένη γνώση.
Στις μέρες μας το φαινόμενο αυτό παρατηρείται έντονα στην Κοιλάδα του Πυριτίου, στην Καλιφόρνια, όπου έχουν συγκεντρωθεί τα πιο γόνιμα μυαλά της εποχής μας και οι πλέον δημιουργικοί επιχειρηματίες-στοχαστές του 21ου αιώνα.
Αυτό δεν το λέμε εμείς. Το υποστηρίζει ο ομογενής Πήτερ Διαμάντης, ένας δαιμόνιος επιχειρηματίας, διανοούμενος, επιστήμονας και εφευρέτης, 56 ετών, πρόεδρος της X Prize Foundation. Συγγραφέας του Αφθονία –Το μέλλον είναι καλύτερο από αυτό που νομίζετε, ο Πήτερ Διαμάντης σήμερα έχει βάλει στόχο να ανοίξει στον άνθρωπο τις πόρτες του διαστήματος και να τηλεφορτώσει εφαρμογές στον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Ως πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος του μη κερδοσκοπικού οργανισμού X Prize, ο Πήτερ Διαμάντης σχεδιάζει και υλοποιεί διαγωνισμούς χρησιμοποιώντας τα βραβεία ως κίνητρο για ριζοσπαστικές ανακαλύψεις προς όφελος της ανθρωπότητας.
Το γνωστότερο εξ αυτών ήταν το Ansari X Prize, που αποτέλεσε την απαρχή των ιδιωτικών (μη κρατικών) διαφημιστικών πτήσεων. Το βραβείο αυτό δόθηκε το 2004 στην εταιρεία Scaled Composities για την επιτυχή αποστολή τους σκάφους SpaceShipOne που μετέφερε τρία άτομα σε ύψος 100 χιλιομέτρων, δύο φορές μέσα σε δύο εβδομάδες.
«Τα όρια της ανθρωπότητας θα διευρυνθούν», υποστηρίζει ο Πήτερ Διαμάντης, ο πατέρας του οποίου καταγόταν από την Λέσβο. «Κατά συνέπεια, ο καλύτερος τρόπος να προβλέψεις το μέλλον είναι να το δημιουργήσεις μόνος σου. Τα τελευταία 100 έτη το προσδόκιμο ζωής έχει διπλασιασθεί.
Πιστεύω έτσι ότι την προσεχή τριακονταετία η ανθρώπινη ζωή θα επιμηκυνθεί ραγδαία. Το όριο των 100 χρόνων ζωής θα σπάσει και αυτό σημαίνει πολλά για την ανθρώπινη ύπαρξη. Το ίδιο το περιβάλλον της ζωής μας θα ανατραπεί και εδώ, στην Κοιλάδα του Πυριτίου, υπάρχουν κάποιες χιλιάδες άνθρωποι που εργάζονται προς την κατεύθυνση αυτή», προσθέτει.
«Στην Καλιφόρνια», μάς απάντησε μέσω μέϊλ ο Steve Wozniak, συνιδρυτής της Apple, «έχουμε την Singularity University. Είναι πολύ της μόδας να σκεφτόμαστε πώς, χάρη στην επιστήμη, μπορούμε να παραμένουμε στην ζωή. Το θέμα δεν είναι καθόλου απλό. Είναι όμως προκλητικό, γιατί οδηγεί την σκέψη σε νέους δρόμους. Από μόνο του το γεγονός αυτό προσφέρει στον εγκέφαλό μας την ευκαιρία να κινητοποιηθεί προς νέες κατευθύνσεις και προς νέα ερεθίσματα.
Αυτός είναι και ο λόγος που επιμένω ότι σήμερα τα παιδιά μας πρέπει από τα πρώτα τους χρόνια να τα μαθαίνουμε να είναι περίεργα, ώστε να αναζητούν λύσεις και απαντήσεις σε αυτά που ανακαλύπτουν. Η πρόσβαση που έχουμε σε γνώσεις είναι απίστευτη. Αυτός είναι ο μεγάλος εχθρός όσων προκρίνουν το χθες απέναντι στο αύριο.
Έτσι, για πολλούς εχθρούς τού αύριο το παράδειγμα της Καλιφόρνιας είναι ενοχλητικό. Αποτελεί για τις επιστήμες μία νέα Αθήνα, από κάθε άποψη. Αν κάποιες χώρες, γιατί όχι και η δική σας, επενδύσουν στις γνώσεις και στις επιστήμες, θα είναι οι Κοιλάδες του Πυριτίου τού αύριο…».
Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, από την άποψη αυτή, το ότι η Καλιφόρνια έχει σήμερα 102.000 δολλάρια ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα και άρα, αν ήταν ανεξάρτητη, θα έφερνε τον τίτλο της πλουσιότερης χώρας του κόσμου, με 40 εκατομμύρια κατοίκους.
Παράλληλα, όμως, είναι και η κοιτίδα ενός νέου φιλοσοφικού στοχασμού, που γίνεται απαραίτητος μετά τις ανακαλύψεις που φέρνουν κάθε μέρα κοντά μας τα τεχνολογικά διαστημόπλοια. Όλα όσα συμβαίνουν γύρω μας είναι τα ζωτικά στοιχεία της περίπλοκης διαδικασίας μεταμόρφωσης που ισχύει την στιγμή αυτή.
Ο σημερινός αυριανός κόσμος μάς ανοίγει διάπλατες τις πόρτες της εποχής των δικτύων. Φέρνει μέσα του νέες σχέσεις με τον χώρο, τον χρόνο, την εξουσία. Μία νέα γραμματική θα κανονίζει τις σχέσεις του ανθρώπου με τους καταναγκασμούς ή τις δυνατότητες του φυσικού ή πολιτικού περιβάλλοντός του.
Μερικές από αυτές τις νέες αρμονίες θα επιζήσουν αρκετό καιρό, άλλες θα αλλάξουν γρήγορα. Αλλά αυτός ο νέος κόσμος, σαν σύστημα προσδοκιών και στρατηγικών προσανατολισμών, θα εξελιχτεί με δύναμη από την ερχόμενη δεκαετία.
