Ο δρόμος της Εσθονίας και ποιοι τον ακολουθούν

του Ravi Shankar Chaturvedi*

Πέρα από τα διάφορα άρθρα, ρεπορτάζ και χρονογραφήματα για την χρηματοπιστωτική κρίση, τις νέες ανισότητες και την παγκοσμιοποίηση, υπάρχει ένα φαινόμενο για το οποίο δεν γίνεται πολύς λόγος. Πρόκειται για την συναρπαστική επανάσταση που γίνεται στον τομέα του οικονομικού μετασχηματισμού του πλούτου. 

Πολύ απλά, δεν είναι πολλοί αυτοί που καταλαβαίνουν ότι ο πλούτος δεν παράγεται πλέον μόνον στους αγρούς, στα εργοστάσια, στα γραφεία και στα μηχανουργεία. Σήμερα, πλούτος παράγεται στο αποκαλούμενο ψηφιακό περιβάλλον, γεγονός που αφ’ εαυτό είναι «επαναστατικό». Διότι η παραγωγή αυτή ξεφεύγει από τους παραδοσιακούς συντελεστές και ως κορυφαία πρώτη ύλη της είναι η γνώση, η ταχύτατη μεταφορά της και η διάδοσή της.

Σήμερα, υπάρχουν τόσες συνδρομές κινητής τηλεφωνίας όσοι είναι και οι άνθρωποι στον κόσμο, ενώ κοντά στο 40% του πλανήτη έχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Η ψηφιακή συνδεσιμότητα είναι επομένως η καθοριστική δύναμη της εποχής μας: Οικοδομεί μία πιο ενεργή κοινωνία πολιτών. Παρέχει στους καταναλωτές πρόσβαση σε πληροφορίες σε πραγματικό χρόνο και μεγαλύτερη ποικιλία προϊόντων. Προσφέρει την ευκαιρία στις επιχειρήσεις να κατανοήσουν τις αγορές τους, να καινοτομήσουν και να ανταγωνιστούν. Επιπλέον, απλοποιεί τις κυβερνητικές υπηρεσίες και προάγει την διαφάνεια. 

Τα δεδομένα σχετικά με την ψηφιακή συνδεσιμότητα φανερώνουν την δύναμη και τις μελλοντικές οικονομικές δυνατότητές τους. Μέχρι το 2020, η οικονομία του Ίντερνετ στα κράτη G-20 θα αυξηθεί στα 9,2 τρισεκατομμύρια δολλάρια, από 2,3 τρισεκατομμύρια δολλάρια το 2010, σύμφωνα με το Boston Consulting Group. Αν αποτελούσε αυτοτελή εθνική οικονομία, το Διαδίκτυο θα ήταν η πέμπτη μεγαλύτερη στον κόσμο. 

Στις αναπτυσσόμενες χώρες, κάθε αύξηση δέκα ποσοστιαίων μονάδων στην ταχύτητα του Internet αποδίδει 1,3% στην οικονομική ανάπτυξη, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα. Μόνο στην Αφρική, το Διαδίκτυο είναι προγραμματισμένο να μεταμορφώσει μία σειρά τομέων, όπως η γεωργία και η υγειονομική περίθαλψη, ενώ θα μπορούσε να υπολογιστεί σε 300 δισεκατομμύρια δολλάρια του ΑΕΠ της ηπείρου ως το 2025.

Η καινοτομία που καθοδηγεί αυτήν την ανάπτυξη δεν περιορίζεται πλέον στην Σίλικον Βάλεϊ. Η Atomico, μία διεθνής εταιρεία επενδύσεων, παρακολούθησε 156 εταιρείες λογισμικού που ιδρύθηκαν το 2003, η αξία των οποίων αποτιμάται σήμερα σε πάνω από 8 δισεκατομμύρια δολλάρια –κάτι που θεωρείται σημάδι αρχικής επιτυχίας. 

Πάνω από το 50% των 22 εταιρειών ηλεκτρονικού εμπορίου στον κατάλογο αυτόν βρίσκονται στην Ασία. Δύο στις τρεις ευρωπαϊκές εταιρείες ηλεκτρονικού εμπορίου έχουν σαν έδρα τους την Γερμανία. Μία από αυτές, η Rocket Internet, που εδρεύει στο Βερολίνο, εξυπηρετεί ελάχιστα τους καταναλωτές στην Γερμανία ή στην Δύση. 

Οι σημαντικότερες δραστηριότητες της σχετίζονται με την ανάπτυξη εταιρειών ηλεκτρονικού εμπορίου στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Η παρουσία της είναι φανερή σε πάνω από 100 χώρες και έχει αφήσει ένα εντυπωσιακό αποτύπωμα στην αναδυόμενη ψηφιακή οικονομία της Αφρικής. Στην Ινδία, περίπου 200 νέες εταιρίες ψηφιακού εμπορίου κατακλύζονται από ιδιωτικά επενδυτικά κεφάλαια και χρηματοδοτήσεις επιχειρηματικών κεφαλαίων. Η χώρα κατέχει μία περίεργη διάκριση, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του ΟΗΕ. Λέγεται ότι έχει μεγαλύτερη προσβασιμότητα σε κινητά τηλέφωνα από ό,τι σε τουαλέτες.

Από την πλευρά της, η μικροσκοπική Εσθονία έχει θέσει ένα χρυσό πρότυπο: έχει φτάσει στην «ψηφιακή νιρβάνα» σε ό,τι αφορά τόσο την ηλεκτρονική ενίσχυση της κυβέρνησης και των επιχειρηματικών λειτουργιών, όσο και στην δημοκρατία. Οι Εσθονοί απολαμβάνουν περί τις 4.000 ψηφιακές υπηρεσίες –από τραπεζικές συναλλαγές έως την πρόσβαση σε ιατρικά αρχεία και άδειες αλιείας. 

Περίπου 98% των Εσθονών πληρώνουν φόρους εισοδήματος μέσω Διαδικτύου, ενώ το ένα τρίτο από αυτούς χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο ακόμη και για να ψηφίσουν κατά την διάρκεια των εκλογών. Η ίδια η κυβέρνηση χρησιμοποιεί ένα σύστημα ηλεκτρονικού Υπουργικού Συμβουλίου, το οποίο επιτρέπει στους υπουργούς να διεξάγουν συναντήσεις, να υπογράφουν αποφάσεις και να γράφουν πολιτικές –και όλα αυτά on-line. Αυτή η ψηφιοποίηση είναι απίστευτα αποτελεσματική –εξοικονομεί στους υπουργούς μέχρι 30 ώρες εργασίας την εβδομάδα. 

Ομοίως, οι επιχειρηματίες χρησιμοποιούν ένα μοναδικό ηλεκτρονικό Μητρώο Επιχειρήσεων που τούς επιτρέπει να εγγράφουν την νέα τους εταιρεία, να διαβάζουν ετήσιες εκθέσεις, να παρακολουθούν βασικά δεδομένα, να αποστέλλουν ερωτήσεις και να διεξάγουν ελέγχους για το ιστορικό των εταίρων τους. Η κυβέρνηση ηγήθηκε μεγάλου μέρους αυτής της ψηφιακής ώθησης, ενώ είχε την προνοητικότητα να καινοτομήσει σε μία χώρα που είχε αρχίσει την μετα-σοβιετική ανεξάρτητη ηγεμονία της με μεγάλα θεσμικά κενά.

Αλλά υπάρχουν, επίσης ανησυχητικές πτυχές της αύξησης των επιπέδων ψηφιακής δραστηριότητας. Ας πάρουμε την Κίνα, για παράδειγμα. Το φθινόπωρο 2016, ο κινεζικός κολοσσός του ηλεκτρονικού εμπορίου Alibaba αποτέλεσε την μεγαλύτερη αρχική δημόσια προσφορά σε χρηματιστηριακή αγορά που υπήρξε ποτέ στον κόσμο, της τάξεως των 25 δισεκατομμυρίων δολλαρίων. Το Singles Day, μία κινεζική εναλλακτική της ημέρας του Αγίου Βαλεντίνου, αποτέλεσε την μεγαλύτερη μέρα ηλεκτρονικών αγορών στον κόσμο για τρίτη συνεχόμενη χρονιά. 

Οι Κινέζοι καταναλωτές δαπάνησαν 2,5 φορές περισσότερα από όσα ξόδεψαν οι καταναλωτές των ΗΠΑ κατά την Μαύρη Παρασκευή (Black Friday: αρχή των εκπτώσεων στις ΗΠΑ) και την Δευτέρα του Κυβερνοχώρου (Cyber Monday, η Δευτέρα μετά την Black Friday, όπου πριμοδοτούνται οι αγορές μέσω Διαδικτύου) μαζί. Ωστόσο, μερικές από τις πιο συχνά χρησιμοποιούμενες ιστοσελίδες που χρησιμοποιούνται παγκοσμίως, όπως το Gmail, το Facebook και το Wikipedia υπόκεινται σε αυστηρούς περιορισμούς ή απλά απαγορεύονται στην Κίνα. 

Στις ΗΠΑ, οι πρόσφατες αποκαλύψεις ότι η Υπηρεσία Εθνικής Ασφαλείας είχε πρόσβαση στα μεταδεδομένα (metadata) της ψηφιακής επικοινωνίας εξόργισαν όχι μόνον τους Αμερικανούς, αλλά επίσης ηγέτες και πολίτες σε παγκόσμιο επίπεδο. Στην Ουγγαρία, ένας κακοσχεδιασμένος φόρος για την χρήση του Διαδικτύου από την κυβέρνηση του πρωθυπουργού Βίκτορ Όρμπαν τέθηκε βιαστικά σε αναμονή αφότου επέφερε διαδηλώσεις δεκάδων χιλιάδων ατόμων στην Βουδαπέστη.

Υπάρχουν, όμως, κι άλλα άσχημα νέα: Το 2014 είδε την εμφάνιση σειράς προβλημάτων, όπως ο ιός Heartbleed, ο οποίος εξέθεσε τις αδυναμίες του λογισμικού ασφαλείας που χρησιμοποιείται για την αποθήκευση των κωδικών πρόσβασης σε δημοφιλείς δικτυακούς τόπους. Έχουμε δει επίσης στοχευμένες επιθέσεις εναντίον του Home Depot, του Target, της JP Morgan, ακόμη και του Snapchat.

Με άλλα λόγια, η αύξηση των «θετικών» μίας ψηφιακά εξελιγμένης κοινωνίας έρχεται με τα «αρνητικά», υπό την μορφή ψηφιακών αδυναμιών. Το ερώτημα που παραμένει, λοιπόν, είναι πώς μπορεί ο κόσμος να καρπωθεί όσο γίνεται καλύτερα τα πλεονεκτήματα της συνδεσιμότητας χωρίς τις ανεπιθύμητες παρενέργειες. Δηλαδή, πώς μπορούν τα κράτη να καταφέρουν να «πλησιάσουν την Εσθονία»;

Μετρώντας την ψηφιακή εξέλιξη

Δεν μπορούμε να φτάσουμε την Εσθονία, αν δεν βελτιωθούμε. Και δεν μπορούμε να βελτιώσουμε κάτι που δεν έχει μετρηθεί. Έτσι, λοιπόν, το πρώτο βήμα είναι να καταλήξουμε με κάποιον τρόπο στην ποσοτικοποίηση του ρυθμού και της φύσης της ψηφιακής μετατροπής. Για τον σκοπόν αυτό, τόσον εμείς όσο κι η ερευνητική μας ομάδα στην Σχολή Fletcher, έχουμε αναπτύξει έναν Δείκτη Ψηφιακής Εξέλιξης για να προσδιορίσουμε το πώς 50 από τις πιο εξέχουσες χώρες (μισές βιομηχανικές και μισές αναπτυσσόμενες) συγκρίνονται η μία με την άλλη σε ό,τι αφορά την μετάβασή τους σε ένα πιο εξελιγμένο ψηφιακό μέλλον.

Ο δείκτης αυτός προέρχεται από την ποσοτικοποίηση των τεσσάρων κύριων οδηγών της ψηφιακής αλλαγής: τις προϋποθέσεις προσφοράς, τις συνθήκες ζήτησης, την καινοτομία και τους θεσμούς. Για παράδειγμα, η μέτρηση των όρων εφοδιασμού μίας χώρας θα μπορούσε να περιλάβει την μέτρηση του επιπέδου υποδομής για την υποστήριξη του Διαδικτύου – όπως η ποιότητα του εύρους ζώνης (bandwidth) και των διακομιστών (servers). 

Η ζήτηση μπορεί να μετρηθεί μέσω του βάθους της κατανόησης του καταναλωτή για την ψηφιακή πληρωμή ή τα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο υπολογισμός του βαθμού καινοτομίας και αλλαγής συνεπάγεται, για παράδειγμα, την έκταση της αναστάτωσης που επιφέρει η νέα τεχνολογία ή την διαθεσιμότητα αρχικού επιχειρηματικού κεφαλαίου. Ο δε προσδιορισμός της ποιότητας του θεσμικού περιβάλλοντος θα μπορούσε να περιλαμβάνει το επίπεδο πολιτικής σταθερότητας ή την πολυπλοκότητα της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης.

Ο δείκτης αποκαλύπτει ότι πράγματι κινούμαστε προς την κατεύθυνση ενός ψηφιακού πλανήτη, αλλά όχι με μία σταθερή ταχύτητα. Ορισμένες χώρες κινούνται γρήγορα, μερικές ακανόνιστα, κάποιες δυσκολεύονται, ενώ άλλες παραμένουν εντελώς στάσιμες. Με βάση την τρέχουσα κατάσταση της εξέλιξης και των επιδόσεων των χωρών σύμφωνα με τον δείκτη κατά την διάρκεια των ετών 2008-2013, τις κατατάξαμε σε μία από τις τέσσερις ζώνες τροχιάς: εκείνες που ξεχωρίζουν, εκείνες που καθυστερούν, εκείνες που αναπτύσσονται και εκείνες που θέλουν προσοχή.

Από την άποψη αυτή, στις ηγετικές ομάδες των χωρών εναπόκειται ποιος δρόμος θα ακολουθηθεί. Θα είναι αυτός της Εσθονίας, της Σιγκαπούρης, της Νέας Ζηλανδίας, της Κίνας των ΗΠΑ, χώρες που πρωτοπορούν, ή αυτός της Αιγύπτου, της Νιγηρίας, της Κένυας και της Ρωσίας, που βραδυπορούν;

*Επιστημονικός συνεργάτης του Ινστιτούτου Fletcher για τις Επιχειρήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο