Πώς πρέπει να προσαρμοστεί η κοινωνία των πολιτών για να επιβιώσει από τις μεγάλες προκλήσεις;

της Silvia Magnoni*

Μετάφραση: Μαρία Γαλανάκη

Είναι βέβαιο ότι ο κόσμος έχει γίνει καλύτερος, όσον αφορά σχεδόν κάθε κομμάτι της ανθρώπινης ευημερίας, όμως πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι νέες και επικίνδυνες προκλήσεις εμφανίζονται συνεχώς. 

Από την άνοδο του εθνικισμού, στην αύξηση των απαιτήσεων για την ιδιωτική ζωή και τις εκτεταμένες διαρροές δεδομένων και από την εξισορρόπηση των αυξανόμενων ανθρώπινων αναγκών σε συνδυασμό με τα νέα περιβαλλοντικά δεδομένα, στις επιπτώσεις της εξελιγμένης αυτοματοποίησης στη ζωή των ανθρώπων.

Η λίστα είναι μεγάλη και υπάρχει αναμφισβήτητα χώρος για όλους τους εμπλεκόμενους φορείς - τους διαμορφωτές πολιτικής, την κοινωνία των πολιτών, τις επιχειρήσεις, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τον ακαδημαϊκό κόσμο - να αναλάβουν δράση η οποία θα φέρει έναν σταθερό, βιώσιμο και ειρηνικό κόσμο. 

Σε αυτό το πλαίσιο, το έργο της κοινωνίας των πολιτών έχει αποκτήσει ακόμη μεγαλύτερη σημασία.

Η λύση του προβλήματος

Η κοινωνία των πολιτών είναι αφοσιωμένη στην επίλυση προβλημάτων, αλλά είναι σαφές ότι χρειάζεται να εντείνει τις προσπάθειές της για να προσαρμοστεί σε μια νέα πραγματικότητα, αυτή των ταχέως μεταβαλλόμενων προβλημάτων. Όταν εξετάζουμε τους αριθμούς, φαίνεται ότι η κοινωνία των πολιτών έχει το κατάλληλο μέγεθος και υπόσταση για να είναι σε θέση να προσαρμόζεται δυναμικά σε κάθε αλλαγή. 

Στο παρελθόν, οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών δυσκολεύονταν να μετρήσουν στατιστικά τις οικονομικές επιπτώσεις του έργου τους και το μέγεθος του τομέα τους, αλλά με τα νέα δεδομένα και την έρευνα, το πρόβλημα λύθηκε. Τα πρόσφατα αριθμητικά στοιχεία αποδεικνύουν μια πολύ μεγαλύτερη δύναμη απ’ ό,τι είχε προβλεφθεί προηγουμένως, ανερχόμενη σε 2,2 τρισεκατομμύρια δολάρια σε λειτουργικές δαπάνες και απασχολώντας το αντίστοιχο ποσό των 54 εκατομμυρίων εργαζομένων πλήρους απασχόλησης σε παγκόσμιο επίπεδο, μαζί με πάνω από 350 εκατομμύρια εθελοντές. 

Αλλά η απλή προσαρμογή δεν αρκεί. Η καινοτομία, η δημιουργικότητα και ο μετασχηματισμός είναι απολύτως απαραίτητοι στον τομέα, αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε τις μεγάλες προκλήσεις της εποχής μας.

Ποιο είναι λοιπόν το επόμενο βήμα για την κοινωνία των πολιτών; Ακολουθούν τέσσερις βασικές παράμετροι:

Υψηλές φιλοδοξίες και υψηλές προσδοκίες

Ο όγκος εργασίας των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια και με περισσότερη δουλειά προστίθεται μεγαλύτερη ευθύνη και ανάγκη διαχείρισης των προσδοκιών.

Για παράδειγμα, τα Ηνωμένα Έθνη βασίζονται στις ομάδες της κοινωνίας των πολιτών για να υλοποιήσουν τους στόχους τους για την αειφόρο ανάπτυξη (United Nations Sustainable Development Goals ) και να συνεργαστούν με άλλους κοινωνικούς παράγοντες και φορείς λήψης αποφάσεων για την αλλαγή του παγκόσμιου αναπτυξιακού τοπίου κατά την επόμενη δεκαετία.

Αυτό δεν είναι μία μικρή πρόκληση. Υπάρχουν 17 στόχοι που καλύπτουν ένα ολόκληρο φάσμα ακανθωδών κοινωνικών ζητημάτων για τον σχεδιασμό, την υλοποίηση, την παρακολούθηση και τους νέους ρόλους του τομέα, έτσι ώστε να λειτουργήσει ενάντια ενός πλαισίου που δημιουργεί ασάφειες στα όρια μεταξύ της κοινωνίας των πολιτών, των κυβερνήσεων και των επιχειρήσεων.

Αυτό το πλαίσιο των δραματικά αυξανόμενων απαιτήσεων ολοκληρώνεται με τις προκλήσεις που συνδέονται με την ασφάλεια, τον ανθρωπισμό και την αλλαγή του κλίματος. Όλα αυτά υποχρεώνουν την κοινωνία των πολιτών να βρει αποτελεσματικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης, επανεξετάζοντας προγράμματα, επιχειρήσεις, στρατηγικές κινητοποίησης και μοντέλα εταιρικής σχέσης.

Οι προσδοκίες για να αποδείξει η κοινωνία των πολιτών τις ικανότητές της είναι υψηλές, όμως αυτές οι προσδοκίες συνοδεύονται από μία γενικευμένη έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς της κοινωνίας των πολιτών - καθώς και στις επιχειρήσεις, τις κυβερνήσεις και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Αυτή η κατάρρευση της εμπιστοσύνης, σημαίνει ότι η κοινωνία των πολιτών πρέπει να εργαστεί σκληρότερα, αποτελεσματικότερα και με μεγαλύτερη διαφάνεια και να επικοινωνήσει καλύτερα με τους σημερινούς αποδέκτες, μέλη και ενδιαφερόμενα πρόσωπα.

Τα πρόσφατα σκάνδαλα που έπληξαν μερικές διεθνείς ΜΚΟ, καθώς και η άνοδος ακροδεξιών και λαϊκίστικών ιδεών συμβάλλουν περαιτέρω στην αρνητική κριτική και τη δυσπιστία ενάντια στην κοινωνία των πολιτών και καταστρέφουν την αξιοπιστία της. Αυτό θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα δυνητικά φαύλο κύκλο μειωμένης ενασχόλησης και χρηματοδότησης, που τελικά θα απειλούσε ολόκληρο τον τομέα. 

Δύσκολο νομοθετικό και επιχειρησιακό περιβάλλον

Σε ολόκληρο τον πλανήτη, η γενική τάση για πιο αυστηρά ρυθμιστικά μέτρα, αυξημένους ελέγχους και περιορισμούς χρηματοδότησης από τις κυβερνήσεις, αναμφίβολα καθιστά πιο δύσκολη την άσκηση των δραστηριοτήτων ορισμένων θεσμών της κοινωνίας των πολιτών.

Ενώ, αφενός, αυτό θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μια ευκαιρία να υπάρξει μεγαλύτερη διαφάνεια και αυστηρότητα στον τομέα, αφετέρου συμβάλλει στην δημιουργία ενός περιοριστικού πολιτικού χώρου, όπου η κοινωνία των πολιτών και οι πολίτες περιορίζονται στις ελευθερίες και τις δραστηριότητές τους. 

Σε ορισμένες περιπτώσεις, κυβερνητικές νομοθετικές πράξεις κατά των ΜΚΟ - που στοχεύουν κυρίως σε μη κυβερνητικές ομάδες που εργάζονται στους χώρους των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της διαφθοράς και της διακυβέρνησης- δημιουργούν ένα αίσθημα καταπίεσης του έργου του τομέα. Αυτό μπορεί να καταστήσει αδύνατη την ανεξάρτητη λειτουργία των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και να τους αναγκάσει να εγκαταλείψουν τις δραστηριότητές τους παρά την αυξανόμενη ανάγκη για τις υπηρεσίες τους. 

Το σημερινό νομοθετικό πλαίσιο δημιουργεί στην καλύτερη περίπτωση ένα μεγαλύτερο γραφειοκρατικό φόρτο εργασίας, αλλά στη χειρότερη περίπτωση θέτει σε κίνδυνο την ασφάλεια των αφοσιωμένων ατόμων στον κλάδο και εγείρει πολλά ερωτήματα σχετικά με το κόστος-δυνατότητα λειτουργίας σε όλα τα πλαίσια. 

Αναθεώρηση της σχέσης της κοινωνίας των πολιτών με τον ιδιωτικό τομέα

Εν τω μεταξύ, οι επιχειρήσεις έχουν εμπλακεί περισσότερο με την κοινωνική και περιβαλλοντική ατζέντα. 

Οι πολυεθνικές εταιρείες, και ειδικότερα εκείνες που δραστηριοποιούνται σε παγκόσμια κλίμακα, ασχολούνται όλο και περισσότερο με τον τομέα της βιωσιμότητας. Με το 10% των δημόσιων εταιρειών να αντιπροσωπεύουν το 80% των κερδών, η κυριαρχία της αγοράς μιας συνεχώς αυξανόμενης συσσώρευσης πολυεθνικής εταιρικής δύναμης - μολονότι ανησυχητική από ορισμένες απόψεις – έχει την δύναμη να επηρεάσει θετικά τη δημόσια πολιτική και να επιταχύνει τις κοινωνικές επενδύσεις. 

Σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων, που κυμαίνεται από το PR έως τον εταιρικό ακτιβισμό και τις δυναμικές εκστρατείες που αφορούν ευαίσθητα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, ο εταιρικός τομέας έχει συμβάλλει στην αλλαγή των κοινωνικών και περιβαλλοντικών θεμάτων.

Από την εφαρμογή της Συμφωνίας του Παρισιού, στους αναπτυξιακούς στόχους των Ηνωμένων Εθνών, η διεθνής κοινότητα αναμένει από τις επιχειρήσεις να είναι εξίσου υπεύθυνες με την κυβέρνηση και την κοινωνία των πολιτών, όσον αφορά την ατζέντα για την αειφόρο ανάπτυξη. Αναμένεται επίσης, ότι θα συμβάλουν στη διαδικασία μέσω των ικανοτήτων του ιδιωτικού τομέα, όπως είναι η καινοτομία και η αποδοτικότητα, καθώς και μέσω των πόρων του, όπως τα επενδυτικά αγαθά και η οικονομική στήριξη. 

Από αυτή την άποψη, η σχέση της κοινωνίας των πολιτών με τις επιχειρήσεις έχει γίνει πιο σύνθετη και λεπτομερής, με ενδιαφέροντα παραδείγματα από εταιρικές σχέσεις στραμμένες στο μέλλον και συμμαχίες που αρχικά έμοιαζαν απίθανες. 

Αυτή η σχέση ενισχύεται από τον όλο και πιο «διαδικτυακό» χαρακτήρα της πολιτικής οργάνωσης και της συμμετοχής των πολιτών. Αφενός, τα ηλεκτρονικά εργαλεία διευκολύνουν τους ανθρώπους και την κοινωνία των πολιτών να κινητοποιηθούν και να ενώσουν τις προσπάθειές τους. Αφετέρου, η εταιρική ιδιοκτησία αυτών των εργαλείων, έχει επιπτώσεις στην προστασία της ιδιωτικής ζωής και των δικαιωμάτων πρόσβασης στο διαδίκτυο.

Η σημασία της τεχνολογίας

Η κοινωνία των πολιτών αντιμετωπίζει μια τεράστια αλλαγή καθώς εισέρχεται στην Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση. Αυτό δημιουργεί σημαντικές ανησυχίες και ερωτηματικά σχετικά με την ικανότητά της να παραμείνει ευέλικτη, να κατανοεί και να ανταποκρίνεται στον αντίκτυπο της τεχνολογίας, στις κοινότητες που δρουν παραδοσιακά οι οργανώσεις της. 

Μερικοί από αυτούς τους μετασχηματισμούς σημαίνουν έναν ενισχυμένο ρόλο για την κοινωνία των πολιτών, άλλοι δοκιμάζουν τον τομέα για να μπορέσει να καθορίσει τις ευθύνες και την συνεισφορά του στο πλαίσιο ενός υπερσυνδεδεμένου κόσμου. Ο τομέας έχει τουλάχιστον μια δεκαετία εμπειρίας σχετικά με την ενασχόλησή του με τις τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας (ICTs). 

Αλλά η ψηφιοποίηση και ανάδυση της τεχνητής νοημοσύνης, των βιοτεχνολογιών, της τρισδιάστατης εκτύπωσης, των block chains και άλλων τεχνολογιών απαιτούν ένα νέο επίπεδο ετοιμότητας, επενδύσεων και προσαρμογής για τις περισσότερες από τις σημερινές ομάδες πολιτών. 

Δεν πρόκειται απλώς για την ενσωμάτωση αυτών των καινοτομιών στις υπηρεσίες, τα προϊόντα και τα προγράμματα. Η ευρεία χρήση μεγάλων δεδομένων (big data) σε διάφορους τομείς, προκάλεσε νέες προκλήσεις που συνδέονται με την ανάληψη ευθυνών, τη δικαιοσύνη, την εμπιστοσύνη και τη διαφάνεια, οι οποίες θα μπορούσαν να επηρεάσουν αρνητικά τις κοινωνίες προκαλώντας διακρίσεις, αδικίες και περιθωριοποίηση των ευάλωτων πληθυσμών.

Ο τομέας πρέπει να κατανοήσει με ακρίβεια την Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση, τις επιπτώσεις της στην κοινωνία και, συνεπώς, τον αντίκτυπό της στον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία των πολιτών υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα, παρέχει υπηρεσίες για βιώσιμη ανάπτυξη και προωθεί τον διάλογο σχετικά με τις αξίες της κοινωνίας.

Οι ηγέτες της κοινωνίας των πολιτών πρέπει να αναπτύξουν ένα όραμα για να επηρεάσουν την εξέλιξη και το άνοιγμα των αναδυόμενων τεχνολογιών στην αγορά, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι αυτά χρησιμοποιούνται για το κοινό καλό και ότι η ανθρωπότητα προστατεύεται. 

Η καινοτομία είναι η νέα πραγματικότητα

Η καινοτομία έχει γίνει ακόμη πιο σημαντική στον μη κερδοσκοπικό τομέα τα τελευταία χρόνια. Αυτό ισχύει σε όλα τα πλαίσια: είτε σχεδιάζει νέους τρόπους παροχής υπηρεσιών, είτε προσαρμόζεται σε δύσκολες νομοθεσίες, είτε δημιουργεί νέα πρότυπα εταιρικής σχέσης με τον ιδιωτικό τομέα, είτε θέτει νέους όρους στα δικαιώματα των εργαζομένων στην ψηφιακή επανάσταση, είτε επανεξετάζει τη σχέση της τεχνολογίας με την διακυβέρνηση. 

Νέες ευθύνες βαραίνουν τους ώμους των ηγετών της κοινωνίας των πολιτών και ο τομέας πρέπει να δείξει την ικανότητά του να παραμείνει ευέλικτος και ευπροσάρμοστος και να πρωτοπορεί σε νέες προσεγγίσεις και λύσεις για την κοινωνική ανάπτυξη μέσω της υπεύθυνης καινοτομίας και τεχνολογίας. Πρέπει να το κάνει με τον δικό του τρόπο!

*Head of Civil Society Communities, World Economic Forum