Μαρξισμός και πραγματικότητα

του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου

Το ότι ο Κάρολος Μαρξ (1818-1883) υπήρξε κορυφαίος στοχαστής του 19υο αιώνα, κανείς δεν το αμφισβητεί. Το ότι οι αναλύσεις του για την αναδυόμενη τότε βιομηχανική εποχή είναι από κάθε άποψη σημαντικές, επίσης δεν επιδέχεται αμφισβήτησης. Αντιθέτως, πολλά μπορούν να ειπωθούν για το κατά πόσον ο μαρξισμός είναι επιστήμη. Από αυτή δε την οπτική γωνία τίθεται το ερώτημα «τί είναι ο μαρξισμός;»

Το ερώτημα είναι τεράστιο και ένας από τους λίγους Έλληνες φιλοσόφους που προσπάθησαν να το αναδείξουν απαντώντας σε αυτό ήταν ο αείμνηστος Κώστας Παπαϊωάννου. Πολύ γλαφυρά, στο βιβλίο του για την Κρίση του Μαρξισμού το οποίο έγραψε το 1954, ο σημαντικός αυτός στοχαστής έγραφε:

«Απέναντι στην μερική ή ολοκληρωτική συγχώνευση του μαρξισμού με την σύγχρονη πραγματικότητα, αυτό το ίδιο το στοιχειώδες και πρωταρχικό ερώτημα “τί είναι ο μαρξισμός;” τίθεται τώρα πάνω σε μία βάση ανυποψίαστη για κάθε ως τα τώρα κριτική ή απολογητική στάση απέναντι σε τούτη ή εκείνη την μαρξιστική θέση.

Πραγματικά, η απάντηση στο ερώτημα αυτό ήταν σχετικά εύκολη και πάντως απλή όσο ο μαρξισμός παρουσίαζε μία μόνον όψη και μία μόνον διάσταση –όσο δηλαδή ο μαρξισμός δεν ήταν παρά αυτή η επαναστατική θεωρία που, προορισμένη να γίνει ιδεολογία της προλεταριακής επανάστασης και της δικτατορίας του προλεταριάτου, βρίσκεται διατυπωμένη μέσα στα έργα του Marx και του Engels. Και όσο ο μαρξισμός δεν ήταν παρά μία τέτοια θεωρία, τα ερμηνευτικά προβλήματα που έθετε ήταν grosso modo τα ίδια με τα προβλήματα που θέτει κάθε θεωρία: προβλήματα μεθόδου, εφαρμογής, επαλήθευσης, κριτικής.

Τουναντίον, σήμερα, η πολυδιάστατη και πολυσήμαντη παρουσία του μαρξισμού μέσα στον σύγχρονο κόσμο που τον κάνει να λειτουργεί και να πραγματοποιείται ταυτόχρονα τόσο σαν “καθαρή θεωρία” και σαν “επαναστατική κριτική” στις “καπιταλιστικές χώρες”, όσο και σαν καθεστωτική ιδεολογία και σαν καθημερινή πράξη στις “σοσιαλιστικές χώρες”, μάς αναγκάζει κατά κάποιον τρόπο να θέσουμε το ερώτημα “τί είναι ο μαρξισμός” πάνω σε διαφορετικές βάσεις.

Η αναγνώριση της “θετικότητας” της ιστορικής πραγματικότητας του μαρξισμού μάς αναγκάζει, από μία άποψη, να δώσουμε περισσότερη σημασία στο γεγονός ότι οι άνθρωποι που εμψυχώνουν και ενσαρκώνουν ορισμένες από τις βαθειές δυνάμεις που κινούν την σύγχρονη ιστορία είναι μαρξιστές, παρά στο αν ο μαρξισμός σαν θεωρία είναι “σωστός” ή όχι. 

Αυτό που προέχει σήμερα είναι το ότι ο μαρξισμός, η μαρξιστική νοοτροπία, οι μαρξιστές άνθρωποι βρίσκονται στην ρίζα αυτής της ανθρώπινης πραγματικότητας που μέσα της ζούμε και που ζητάμε να καταλάβουμε: το γεγονός, λοιπόν, ότι ο μαρξισμός, διαμορφώνοντας την συνείδηση ορισμένων από τους ανθρώπους που κάνουν σήμερα την ιστορία, αποτελεί ο ίδιος μία άμεση, μία “υλική” θα έλεγε ο Marx, ιστορική δύναμη.

Αυτό που άμεσα μάς αφορά είναι όχι απλώς ο μαρξισμός, αλλά η ιστορία του. Όχι τούτη ή εκείνη η μαρξιστική θεωρία, αλλά η συγκεκριμένη διαδικασία με την οποία ο μαρξισμός έπαψε να είναι απλώς και μόνον ο μαρξισμός –δηλαδή μία θεωρία, ένα σύστημα αξιών, ένα αίτημα επαναστατικής πράξης– και έγινε μαρξισμός-λενινισμός-σταλινισμός, μία δηλαδή σχετικά ήδη αποκρυσταλλωμένη, ολοκληρωμένη και δοκιμασμένη στην φωτιά των γεγονότων ιστορική πραγματικότητα.

Θεωρούμε αυτονόητο, λοιπόν, ότι η ιστορική πραγματοποίηση του μαρξισμού αποτελεί ένα νέο και αποφασιστικό στοιχείο στο οποίο είμαστε υποχρεωμένοι να αναφερόμαστε κάθε φορά που γίνεται λόγος για τον μαρξισμό. Και θα υποστηρίξουμε εδώ την θέση ότι αυτή η ιστορική του πραγματοποίηση μάς επιβάλλει να αναθεωρήσουμε ριζικά την ιδέα που τόσον οι μαρξιστές όσο και οι μη μαρξιστές έχουν σχηματίσει για την φύση του μαρξισμού.

Ο μαρξισμός ήταν εξαρχής μία θεωρία, βέβαια, αλλά μία θεωρία επαναστατική, προορισμένη να γίνει ιστορική δύναμη: ιδεολογία της προλεταριακής επανάστασης και της δικτατορίας του προλεταριάτου. Συνεπώς, η ιστορική πραγματοποίηση του μαρξισμού δεν είναι ένας νέος παράγοντας και ένα νέο στοιχείο που αλλοιώνουν την φύση του, αλλά, αντίθετα, είναι η πραγματοποίηση του ίδιου του τού σκοπού. 

Και όντως, η μεταμόρφωση αυτή της μαρξιστικής θεωρίας σε πραγματικότητα δεν θα ήταν μία μεταμόρφωση και δεν θα έθετε κανένα “νέο” πρόβλημα αν, στην πραγματικότητα, υπήρχε μία συμφωνία σχετική ή απόλυτη ανάμεσα στον μαρξισμό σαν προλεταριακή θεωρία και τον μαρξισμό σαν ιστορική πραγματικότητα. Υπάρχει, όμως, τέτοια συμφωνία; Ή, ανάμεσα στο μαρξισμό-προλεταριανή ιδεολογία και τον μαρξισμό-κοινωνικό καθεστώς, υπάρχει μάλλον μία σχέση διαζυγίου, αντίθεσης ή αντίφασης;

Το πρόβλημα υπάρχει γιατί αυτή η μεταμόρφωση του μαρξισμού σε ιστορική δύναμη είναι κυριολεκτικά μία μεταμόρφωση ή μια αυταποξένωση του μαρξισμού από την αρχική του ουσία. Και αυτή η αυταποξένωση, που αποτελεί την ουσία της σημερινής κρίσης του μαρξισμού, έχει πάρει σήμερα μια τέτοια παροξυστική μορφή ώστε μάς αναγκάζει να αναρωτηθούμε: Τί έχει σήμερα περισσότερη σημασία; Το τί είπε ο Marx γύρω από το 1850 ή το τί έγινε ο μαρξισμός το 1950; Οι φράσεις του Marx για την “εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο” και την “απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών”, ή το πώς ο μαρξισμός έγινε η ιδεολογική φόρμα μέσα στην οποία χύθηκε μία συλλογική θέληση δύναμης, που μπρος στον δυναμισμό της κάθε ως τα τώρα ατομική θέληση δύναμης μπορεί να φανή σα μία ρομαντική αφέλεια;

Ο γιγαντισμός αυτών των φαινομένων και ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας της κρίσης του μαρξισμού μάς επιβάλλουν να αναθεωρήσουμε ριζικά την παραδεδομένη αντίληψη για τον μαρξισμό. Θεωρούμε επιτακτικά αναγκαίο να ξεπεράσουμε κάθε προκατεστημένο σχήμα που μάς εμποδίζει να ξανασκεφτούμε τον μαρξισμό κάτω από το φως της ιστορικής του πραγματοποίησης, κάθε σχήμα που χωρίζει την μαρξιστική ιδέα από την μαρξιστική πραγματικότητα. Αυτή η μη αναγνώριση της ιστορικής πραγματικότητας του μαρξισμού και ο επακόλουθος χωρισμός της μαρξικής ιδέας από την μαρξιστική πραγματικότητα, έχουν την πηγή τους μέσα σε αυτή την ίδια την διανοητική κατασκευή τόσο των καθαρά θεωρητικών ανθρώπων όσο και των κυρίως ειπείν μαρξιστών: των επαναστατών».

Γραμμένα πριν ακριβώς 64 χρόνια, τα λόγια του Κώστα Παπαϊωάννου (που τότε ζούσε στο μαρξιστοκρατούμενο πνευματικά Παρίσι) δείχνουν, από την μία, την απίστευτη διαύγεια του Έλληνα στοχαστή, όμως, από την άλλη, αποτέλεσαν τότε και την αφετηρία ενός ευρύτερου προβληματισμού στους κόλπους της γαλλικής διανόησης για τις σχέσεις μεταξύ θεωρίας και πράξης.

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι οι θέσεις του Κ. Παπαϊωάννου διατυπώθηκαν πριν την έκθεση Νικήτα Κρουτσώφ για τα εγκλήματα του Στάλιν, πριν την σοβιετική εισβολή στην Ουγγαρία το 1956, πριν τις καταγγελίες Σολτζενίτσιν και άλλων αντιφρονούντων και, βεβαίως, προηγήθηκαν 45 χρόνια της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου και της κατάρρευσης του κομμουνισμού.

Μέγας μελετητής του Μαρξ και του Ένγκελς, ο Κώστας Παπαϊωάννου είχε παρακολουθήσει την τραγωδία των δικών της Μόσχας, είχε εξοργιστεί με τον φαρισαϊσμό, την υποκρισία, τα ψέμματα και την εθελοδουλία των δήθεν μαρξιστών διανοουμένων και δεν μπορούσε να δεχθεί ως επιστημονική μία θεωρία που γύριζε την πλάτη στην πραγματικότητα. Σήμερα, έγραφε στο βιβλίο του [σ.σ. ήτοι το 1954], η μαρξιστική πραγματικότητα έχει ήδη μισόν αιώνα ιστορία. Κατά συνέπεια, η όποια στάση απέναντι στον μαρξισμό δεν εξαντλεί με κανέναν τρόπο τα προβλήματα που θέτει όχι πια η εσωτερική λογική του μαρξισμού, αλλά η ιστορική του παρουσία.

«Η μαρξιστική πραγματικότητα, η αποτελεσματικότητα δηλαδή του μαρξισμού στην πράξη, δεν αποδείχνει κατά κάποιον τρόπο την ορθότητά του; Και αυτοί οι ίδιοι οι μαρξιστές δεν λένε, άλλωστε, ότι το κριτήριο της αλήθειας είναι η πράξη; Και αν μία τέτοια αντίληψη της αλήθειας, που ζητάει από την σκέψη να παραδοθή άνευ όρων στην πραγματικότητα, δεν είναι παρά μία δογματική σοφιστεία, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν περιέχει και κάποια δόση αλήθειας. Γιατί, πραγματικά, αυτή η ιστορική πραγματοποίηση του μαρξισμού βάζει, από μία άποψη, μέσα σε παρένθεση το πρόβλημα της αλήθειας ή της αναλήθειας της μαρξιστικής θεωρίας. Και αν ακόμα, δηλαδή, κάνουμε την υπόθεση ότι ο μαρξισμός δεν έχει καμμία σχέση με την “αντικειμενική πραγματικότητα”, ότι ο μαρξισμός δεν είναι παρά μία αναληθής “αντιεπιστημονική αυθαιρεσία”, αυτό κατά τίποτα δεν εξασθενεί την πραγματική παρουσία του μαρξισμού μέσα στην σημερινή πραγματικότητα».

Μία πραγματικά η οποία αδρά περιγράφεται στην Μαύρη Βίβλο του Κομμουνισμού (εκδόσεις Εστία), ένα συλλογικό βιβλίο Γάλλων διανοουμένων που συμφωνούν με τα λόγια του Καρλ Μαρξ ότι «δεν έγραψε συνταγές για τις κουζίνες της Ιστορίας».