ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΔΑΝΕΙΟ ΤΗΣ GOLDMAN SACHS ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

των Νίκολας Ντάνμπαρ και Ελίσα Μαρτινούτι*

Υπενθυμίζουμε στους αναγνώστες μας ότι, τα γεγονότα που με κάθε λεπτομέρεια περιγράφονται στην συνέχεια, το EBR τα είχε φέρει στην δημοσιότητα πριν 16 μήνες, χωρίς ποτέ να διαψευσθεί.

Το μυστικό δάνειο που χορήγησε η Goldman Sachs στην Ελλάδα ήταν ένα δαπανηρό λάθος από την αρχή, υποστηρίζει το Bloomberg σε ανάλυσή του. Το 2001, την ημέρα που έκλεισε η συμφωνία, η ελληνική κυβέρνηση χρωστούσε στην τράπεζα περίπου 600 εκατ. ευρώ περισσότερα από τα 2,8 δισεκατ. ευρώ που είχε δανειστεί, δήλωσε στο Bloomberg ο κ. Σπύρος Παπανικολάου, ο οποίος ανέλαβε τον ΟΔΔΗΧ το 2005. σύμφωνα με τον ίδιο, μέχρι τότε η τιμή της συναλλαγής –ενός παραγώγου που «συγκάλυπτε» το δάνειο με το οποίο η Goldman Sachs έπεισε την Ελλάδα να μην εξετάσει και με άλλους ανταγωνιστές της– είχε σχεδόν διπλασιαστεί, στα 5,1 δισεκατ. ευρώ.

Ο κ.Παπανικολάου και ο προκάτοχός του, Χριστόφορος Σαρδέλης, που αποκαλύπτουν στο Bloomberg για πρώτη φορά λεπτομέρειες του συμβολαίου που βοήθησε την Ελλάδα να κρύψει το αυξανόμενο δημόσιο χρέος της για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), δήλωσαν πως η χώρα δεν καταλάβαινε τί αγόραζε και πως δεν ήταν σε θέση να κρίνει τους κινδύνους ή τα κόστη που ενείχε η συμφωνία. «Η συμφωνία με την Goldman Sachs είναι μία πολύ σέξι υπόθεση με δύο αμαρτωλούς», δήλωσε ο κ.Σαρδέλης, ο οποίος επέβλεπε την ανταλλαγή ως επικεφαλής του ΟΔΔΗΧ από το 1994 έως το 2004.

Το άμεσο κέρδος της Goldman Sachs από την συναλλαγή δείχνει τους κινδύνους για πελάτες που εμπλέκονται σε περίπλοκα, προσαρμοσμένα trades που δεν διαθέτουν συγκρίσιμες τιμές αγοράς και των οποίων οι αμοιβές δεν γνωστοποιούνται. Αυτό προκύπτει, εξάλλου, και από ανάλογες εμπειρίες του πανεπιστημίου Χάρβαρντ και της γερμανικής πόλης Φορτσχάϊμ, που έχασαν αρκετά χρήματα όταν αποφάσισαν να συνάψουν ιδιωτικές συμφωνίες κομμένες και ραμμένες στα μέτρα τους με επενδυτικές εταιρείες, πιστεύοντας ότι θα βοηθούσαν την χρηματοοικονομική τους κατάσταση. Όπως λέει δε ο σύμβουλος ανάληψης επενδυτικών κινδύνων Σατιγιάτ Ντας, «σαν τους δήμους, η Ελλάδα υπήρξε άλλη μία περίπτωση πελάτη με ελλιπείς γνώσεις απέναντι σε εταιρείες που είναι δομημένες έτσι ώστε τα συμφέροντά τους ποτέ να μην διακυβεύονται». Αυτή η νοοτροπία είναι στο DNA της Goldman Sachs.

Κέρδος 600 εκατ. ευρώ αντιπροσωπεύει ποσοστό περίπου 12% επί των εσόδων ύψους 6,35 δισεκατ. δολλαρίων που ανακοίνωσε η Goldman Sachs από trading και επενδύσεις το 2001, ένα επιχειρηματικό «κομμάτι» το οποίο συμπεριλαμβάνει τα τμήματα σταθερού εισοδήματος, συναλλάγματος και εμπορευμάτων της τράπεζας, κανόνισε την συναλλαγή και κατέγραψε ρεκόρ πωλήσεων εκείνη την χρονιά. Η μονάδα, επικεφαλής της οποίας τότε ήταν ο Lloyd C.Blankfein, συνέχισε και την επόμενη χρονιά να εμφανίζει ρεκόρ εσόδων σε επίπεδο τριμήνου.

Η συναλλαγή της Goldman Sachs προέβλεπε την ανταλλαγή χρέους που εξέδιδε η Ελλάδα σε δολλάρια και γεν για ευρώ με την χρήση μιας ιστορικής τιμής συναλλάγματος, ενός μηχανισμού που υποδήλωνε μείωση του χρέους, δήλωσε ο κ.Σαρδέλης. Χρησιμοποιούσε επίσης ένα swap με επιτόκιο εκτός αγοράς για την αποπληρωμή του δανείου. Αυτά τα swaps δίνουν την δυνατότητα στους αντισυμβαλλομένους να ανταλλάξουν δύο μορφές επιτοκίων, όπως τα σταθερά και τα κυμαινόμενα, με σημείο αναφοράς ένα θεωρητικό ποσό χρέους. Τα κόστη των χρηματιστηριακών συναλλαγών επί του swap αυξήθηκαν διότι η συμφωνία είχε θεωρητική αξία που ξεπερνούσε τα 15 δισεκατ. ευρώ, ποσό υψηλότερο του ίδιου του δανείου, με βάση Έλληνα πρώην αξιωματούχο, ο οποίος γνωρίζει την συμφωνία και ζήτησε να τηρηθεί η ανωνυμία του διότι η τιμολόγηση ήταν ιδιωτική. Το μέγεθος και η περιπλοκότητα της συμφωνίας σήμαινε ότι η Goldman Sachs χρέωσε αναλογικά υψηλότερες προμήθειες χρηματιστηριακών συναλλαγών απ’ ό,τι χρέωνε για συμφωνίες μικρότερου μεγέθους και απλούστερης δομής, σημείωσε.

Κατά τον Σωλ Χάϊντον, σύμβουλο επενδυτών σε επί παραγώγων διαφορές, «η όλη συναλλαγή έδειχνε να είναι εξαιρετικά κερδοφόρα για την Goldman». Όπως αναφέρει το Bloomberg, η Goldman Sachs αρνήθηκε να σχολιάσει πόσα έβγαλε από τα swaps. Η κ.Fiona Laffan, εκπρόσωπος της εταιρείας στο Λονδίνο, δήλωσε ότι οι συμφωνίες εκτελέστηκαν με βάση τις κατευθυντήριες γραμμές που παρείχε η Eurostat. «Η Ελλάδα χρησιμοποίησε τις συναλλαγές των swaps για να μειώσει το ποσοστό του χρέους του ΑΕΠ, διότι όλα τα κράτη μέλη ήταν υποχρεωμένα από την Συνθήκη του Μάαστριχτ να δείξουν βελτίωση των δημοσιονομικών τους», ανέφερε σε email της η κ.Laffan. «Τα swaps ήταν μία από τις πολλές τεχνικές που πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις χρησιμοποίησαν για να ανταποκριθούν στους όρους της Συνθήκης», τόνισε.

Τα cross-currency swaps είναι συμβόλαια τα οποία χρησιμοποιούν οι δανειολήπτες για να μετατρέψουν χρέος σε ξένο συνάλλαγμα σε χρέος σε εγχώριο νόμισμα, χρησιμοποιώντας το επιτόκιο της αγοράς. Όπως αναφέρθηκε για πρώτη φορά το 2003, η Goldman Sachs χρησιμοποίησε ένα φανταστικό, ιστορικό επιτόκιο αγοράς στα swaps για να κάνει περίπου το 2% του ελληνικού χρέους να εξαφανιστεί από τους εθνικούς λογαριασμούς. Για να αποπληρώσει τα 2,8 δισεκατ. ευρώ που δανείστηκε από την Goldman Sachs, η Ελλάδα σύναψε ξεχωριστή συμφωνία swaps που συνδεόταν με τις διακυμάνσεις των επιτοκίων. Λόγω όμως της πτώσεως των αποδόσεων των ομολόγων, κάποια σημεία της συμφωνίας δεν κατάφεραν να αποτρέψουν τον διπλασιασμό του χρέους μέχρι την αναδιάρθρωση των swaps τον Αύγουστο του 2005. Ας σημειωθεί ότι η Ελλάδα, στην οποία ήδη εγκρίθηκε και νέα δανειακή βοήθεια 130 δισεκατ. ευρώ, έχει ένα χρέος που αντιπροσωπεύει το 160% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος της.

Οι κανόνες της Eurostat

Σύμφωνα με τους λογιστικούς κανόνες της Eurostat, μέχρι το 2008 τα κράτη μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν για τα swaps επιτόκια εκτός αγοράς προκειμένου να διαχειριστούν το χρέος τους. Έλληνες αξιωματούχοι, του κ. Σαρδέλη συμπεριλαμβανομένου, δήλωσαν πως έμαθαν ότι και άλλες χώρες της ΕΕ, όπως η Ιταλία, είχαν χρησιμοποιήσει παρόμοιες μεθόδους για να μειώσουν τα χρέη τους, εκμεταλλευόμενες την μυστικότητα των over-the-counter παραγώγων σε σχέση με τα swaps που ήταν διαπραγματεύσιμα στα χρηματιστήρια. Η Eurostat δήλωσε πως η Ελλάδα δεν γνωστοποίησε τις συναλλαγές με την Goldman Sachs το 2008, όταν η στατιστική υπηρεσία είπε στις χώρες να αναθεωρήσουν τους λογαριασμούς τους.

«Οι ελληνικές αρχές δεν ενημέρωσαν ποτέ την Eurostat γι αυτό το περίπλοκο ζήτημα και δεν αιτήθηκε καμμία γνώμη αναφορικά με την λογιστική αντιμετώπιση», δήλωσε τον προηγούμενο μήνα η Eurostat. Όπως επεσήμανε, η στατιστική υπηρεσία πραγματοποίησε «γενικές» συζητήσεις με τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα αναφορικά με τις κατευθυντήριες γραμμές της για τα χρέη και τα ελλείμματα του 2001. «Είναι πιθανόν η Goldman Sachs να μάς ζήτησε γενικές διευκρινίσεις», ανέφερε η Eurostat, χωρίς ωστόσο να δίνει περισσότερες λεπτομέρειες.

Μηνύσεις

Το Bloomberg News κατέθεσε προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και ζητά να καταθέσει η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) όλα τα ντοκουμέντα που αποδεικνύουν την από ελληνικής πλευράς χρήση παραγώγων για την συγκάλυψη δανείου. Η αποκάλυψη, όμως, παρόμοιων πληροφοριών θα μπορούσε να πλήξει τα εμπορικά συμφέροντα των συναλλασσομένων με την ΕΚΤ, να προκαλέσει βλάβες στις τράπεζες και τις αγορές και να υπονομεύσει τις οικονομικές πολιτικές της Ελλάδας και της ΕΕ, υποστηρίζει η ΕΚΤ. Ωστόσο, μία δικαστική απόφαση αναμένεται.

Οι κ.κ. Σαρδέλης και Παπανικολάου είπαν ότι αρκετές τράπεζες, συμπεριλαμβανομένης της Goldman Sachs, έκαναν προτάσεις για την διαχείριση του χρέους στης Ελλάδας. Η τράπεζα αντιπροσωπευόταν από το κορυφαίο της τότε στέλεχος στην Ευρώπη, την κAddy Loudiadis. Ήταν έμπιστη, δήλωσε ο κ.Παπανικολάου, διότι είχε βοηθήσει να τιμολογηθούν παράγωγα ανταγωνιστών και το 1999 προειδοποίησε την Ελλάδα να μην προχωρήσει στην αγορά ενός περίπλοκου swap. Ο κ.Σαρδέλης περιέγραψε την κ.Loudiadis ως «πολύ επαγγελματία –λίγο επιθετική, όπως είναι όλοι στην Goldman Sachs».

Το παράγωγο που προσέφερε η κ.Loudiadis στον κ.Σαρδέλη το 2001 ήταν επίσης περίπλοκο. Σχεδιασμένο να δώσει ένα φθηνό τρόπο αποπληρωμής των 2,8 δισεκατ. ευρώ, το swap είχε ένα «teaser rate», μία τριετή περίοδο χάριτος, μετά το πέρας της οποίας η Ελλάδα θα είχε περιθώριο 15 ετών για να αποπληρώσει την Goldman Sachs, σημείωσε ο κ.Σαρδέλης. Όπως δήλωσε, σε γενικές γραμμές οι Έλληνες αξιωματούχοι θεωρούσαν εκείνη την περίοδο ότι η συμφωνία ήταν φθηνή. «Υπολογίσαμε ότι είχε επιπλέον κόστος πάνω από το κανονικό κόστος χρηματοδότησης επί της καμπύλης αποδόσεων της τάξης των 16 μονάδων βάσης», ανέφερε.

Η κ.Loudiadis αρνήθηκε να σχολιάσει, ανέφερε εκπρόσωπος της εταιρείας.

Ο κ.Σαρδέλης δήλωσε πως αντιλήφθηκε τρεις μήνες μετά την υπογραφή της συμφωνίας ότι ήταν πιο περίπλοκη απ’ ό,τι περίμενε. Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου στις ΗΠΑ, οι αποδόσεις των ομολόγων βούλιαξαν καθώς στις χρηματιστηριακές αγορές παγκοσμίως καταγραφόταν ξεπούλημα. Αυτό δημιούργησε απώλεια mark-to-market επί του swap για την Ελλάδα, λόγω της φόρμουλας που χρησιμοποιούσε η Goldman Sachs για να υπολογίσει τις δόσεις της Ελλάδας. «Αν το υπολογίζατε αυτό όταν το κάναμε εμείς, φαινόταν πολύ ωραίο διότι η καμπύλη των αποδόσεων είχε μία συγκεκριμένη μορφή», ανέφερε.

«Όμως, μετά την 11η Σεπτεμβρίου, καταλάβαμε ότι αυτή θα ήταν η λάθος φόρμουλα. Έτσι, μετά από συζήτηση που είχαμε με την Goldman Sachs, αποφασίσαμε να αλλάξουμε φόρμουλα».

Η αναθεωρημένη φόρμουλα που προτάθηκε από την τράπεζα και υλοποιήθηκε το 2002 προέβλεπε ότι οι αποπληρωμές της Ελλάδας θα βασίζονταν σε κάτι που εκείνη την εποχή ήταν ένα νέο είδος παραγώγου –ένα πληθωριστικό swap που συνδεόταν με τον εναρμονισμένο δείκτη τιμών καταναλωτή της ευρωζώνης. Το παράγωγο αυτό αποπληρώνεται ανάλογα με τον βαθμό με τον οποίον ο δείκτης τιμών καταναλωτή υπερβαίνει ή υπολείπεται ενός προκαθορισμένου επιπέδου ωρίμανσης. Ούτε αυτό, όμως, πήγε καλά για την Ελλάδα. Οι αποδόσεις των ομολόγων υποχώρησαν, σπρώχνοντας τις απώλειες της κυβέρνησης στα 1,5 δισεκατ. ευρώ, σύμφωνα με ανάλυση που ζήτησε ο κ.Παπανικολάου. «Ήταν ένα πολύ κακό στοίχημα», δήλωσε σε συνέντευξή του.

«Αυτό είναι ακόμα πιο επιλήψιμο», ανέφερε ο κ.Παπανικολάου για την νέα συμφωνία. «Η Goldman τούς ζήτησε να κάνουν μια αλλαγή, που στην ουσία έκανε τα πράγματα ακόμα χειρότερα διότι πήγαιναν σε πληθωριστικό swap». Σύμφωνα με τον ίδιο, η Ελλάδα βρέθηκε σε μειονεκτική θέση, εν μέρει λόγω των όρων που έθεσε η Goldman Sachs.

«Ο Σαρδέλης δεν μπορούσε στην ουσία να κάνει ό,τι θα έπρεπε να κάνει κάθε επικεφαλής του ΟΔΔΗΧ όταν τού προσφερόταν κάτι, δηλαδή να πάει στην αγορά για να τσεκάρει την τιμή. Δεν το έκανε διότι τού είπε η Goldman Sachs ότι αν το κάνει ακυρώνεται η συμφωνία», δήλωσε ο κ.Παπανικολάου. Ο κ.Σαρδέλης αρνήθηκε να σχολιάσει την ανάλυση αυτή, όπως και ο νυν επικεφαλής του ΟΔΔΗΧ κ. Πέτρος Χριστοδούλου –άρνηση που δεν είναι ασυνήθιστη, καθόσον μεταξύ των dealers, όταν πρόκειται για πολύπλοκες συναλλαγές, η εχεμύθεια μπορεί να αποσοβήσει εξαιρετικά δυσάρεστες καταστάσεις.

Αναφορικά με το αρχικό κέρδος των 600 εκατ. ευρώ που πραγματοποίησε η Goldman Sachs το όλο θέμα είναι πιο σύνθετο, λέει ο σύμβουλος συναλλαγών σε swaps Πήτερ Σαπίρο. Σύμφωνα με τα ευρήματα της ανάλυσης που ζήτησε ο κ.Παπανικολάου, αφού ανέλαβε επικεφαλής του ΟΔΔΗΧ, η φόρμουλα της αποπληρωμής σήμαινε ότι η Ελλάδα έπρεπε να πληρώνει στην Goldman Sachs 400 εκατ. ευρώ κάθε χρόνο, δήλωσε. Το κουπόνι και οι μεταβολές mark-to-market στο swap ανάγκασαν τον κ.Γιώργο Αλογοσκούφη –τον τότε υπουργό Οικονομικών– να αποφασίσει νέα αναδιάρθρωση της συμφωνίας για να περιορίσει τις απώλειες, κατά τον κ.Παπανικολάου.

Η κ.Loudiadis και ομάδα συμβούλων της Goldman Sachs επέστρεψαν στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 2005, σύμφωνα με Έλληνες πρώην αξιωματούχους. Η συμφωνία στην οποία κατέληξαν για την μεταφορά του swap στην Εθνική Τράπεζα Ελλάδος και την επέκταση της ωρίμανσης μέχρι το 2037, αντί του 2019, έδωσε στους Έλληνες αυτό που ήθελαν, σύμφωνα με τον κ. Παπανικολάου. Η mark-to-market αξία του swap, στα 5,1 δισεκατ. ευρώ, κλείδωσε, δήλωσε ο ίδιος. Σύμφωνα με τον κ.Σαρδέλη, μέλος σήμερα του ΔΣ της Εθνικής Ασφαλιστικής, αυτή η απόφαση με πολιτικά κίνητρα για την αναδιάρθρωση της συμφωνίας και τον καθορισμό της αυξημένης αξίας αγοράς, έκανε εξίσου σημαντική ζημιά όπως και η αρχική συμφωνία. «Μπορείς να έχεις προσεκτική διαχείριση χρέους αν αλλάζεις πάντα όλα τα δεδομένα», λέει.

Από την πλευρά του, ο Ιταλός καθηγητής του Πανεπιστημίου της Ρώμης Τορ Βεργκάτα βλέπει τα πράγματα διαφορετικά. «Στις μυστικές συμφωνίες», λέει, «οι ενδιάμεσοι έχουν το πάνω χέρι και το χρησιμοποιούν για να στίβουν τους φορολογούμενους. Η διαπραγματευτική δύναμη είναι στα χέρια των επενδυτικών τραπεζών».