ΟΙ ΔΙΑΣΤΡΟΦΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥΣ

του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου

Μια λέξη πολύ της μόδας την εποχή που ζούμε είναι η επικοινωνία. Πρόκειται για μία λέξη που χρησιμοποιείται για να προσδιοριστούν μία σειρά από δραστηριότητες, καθώς και συμπεριφορές, που αρχίζουν από τον γραπτό λόγο και τις ποικίλες εκδόσεις του για να καταλήξουν στην διαφήμιση και στα διαδικτυακά blog. Έτσι, σε κάθε ευκαιρία η λέξη «επικοινωνία» βρίσκεται στο προσκήνιο, με αποτέλεσμα να υπάρχουν ουκ ολίγες συγχύσεις γύρω από το περιεχόμενό της. Δυστυχώς δε, όταν μία λέξη σημαίνει πολλά και χρησιμεύει σε περισσότερα, καταντά να είναι κενή περιεχομένου και άρα να μην χρησιμεύει σε τίποτε. Βεβαίως, εμείς οι άνθρωποι ζούμε μέσα σε κοινωνίες στις οποίες πολλές από τις συμπεριφορές που εκδηλώνονται είναι επικοινωνία. Σήμερα δε, μπορούμε να μιλήσουμε για πλανητική επικοινωνία, η οποία είναι υπερπληθωρική και μάς θέτει το ερώτημα πώς εμείς οι δημοσιογράφοι, συγγραφείς και διανοούμενοι μπορούμε να επανορίσουμε τον ρόλο μας.

Πριν απ’ όλα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η επικοινωνία δεν είναι η πληροφορία –ή, κάπως διαφορετικά, η πληροφορία είναι μέρος της επικοινωνίας. Ειδικότερα, θα πρέπει να έχουμε κατά νουν ότι η πληροφορία αντιπροσωπεύει αυτόν τον κλάδο της επικοινωνίας που ανταποκρίνεται στο κριτήριο της αλήθειας.

Η συνήθης αντίδραση στον ορισμό αυτόν συνίσταται στην διαδεδομένη αντίληψη ότι η αντικειμενικότητα δεν υπάρχει. Αυτή η μάλλον θλιβερή σοφιστεία στηρίζεται σε μία σειρά από συγχύσεις. Είναι σωστό να πούμε ότι η αντικειμενική γνώση υπό την μορφή απόλυτης και μη αμφισβητήσιμης βεβαιότητας, δεν υπάρχει –ακόμα και στις ανθρωπιστικές και ιστορικές επιστήμες. Ακόμα δε περισσότερο, κάτι τέτοιο θα πρέπει να ισχύει και στην δημοσιογραφία. Όμως, είναι λάθος να υποστηρίζεται ότι η προσπάθεια για να φθάσει ένας δημοσιογράφος στην αντικειμενικότητα, ως συμπεριφορά δεν υπάρχει και αυτή. Η προσπάθεια του δημοσιογράφου να προσεγγίσει την πραγματικότητα εμπεριέχει μία διανοητική διάσταση η οποία ωθεί προς την αναζήτηση γεγονότων, μέσα από την ανάλυση και την αντιπαραβολή των οποίων αναζητείται μία ηθική διάσταση που ακούει στον όνομα αμεροληψία. Αν λοιπόν η αντικειμενικότητα είναι μη προσβάσιμη, δεν ισχύει το ίδιο και με την αμεροληψία. Διότι η επαγγελματική σοβαρότητα και η αμεροληψία υπάρχουν, εξαρτώνται από εμάς και είναι ίσως η καλύτερη σχετική πρόσβαση στην αντικειμενικότητα.

Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να δεχθούμε ότι τα περισσότερα λάθη και οι πιο κραυγαλέες παραποιήσεις δεν προέρχονται από μία υποθετική αδυναμία προσέγγισης της αντικειμενικότητας, αλλά από συνειδητές διαστρεβλώσεις, που στόχο έχουν να αιχμαλωτίσουν την προσοχή του δέκτη και να τού επιβάλουν γεγονότα όχι όπως είναι αλλά όπως ο διαχειριστής τους θα ήθελε να είναι. Όσο για τους λόγους παρόμοιων συμπεριφορών, πιθανόν να είναι ιδεολογικοί, εθνικιστικοί, θρησκευτικοί, πολιτικοί, οικονομικοί ή πολιτιστικοί. Έτσι, μεγάλο μέρος του φαινομένου που αποκαλούμε επικοινωνία ακολουθεί αμιγώς ωφελιμιστικούς στόχους, που έχουν μεγαλύτερη σχέση με την πειθώ και την εξουσία παρά με την ανάγκη μιας υπεύθυνης και αληθινής πληροφόρησης.

Όταν δε αυτή η ανάγκη μετατρέπεται σε θέαμα, τότε μπορούμε να κάνουμε λόγο για βαρύτατη ασθένεια της πληροφόρησης και για διαστροφή της επικοινωνίας.

Είναι δεκτό ένας αρχηγός κόμματος, ένας θρησκευτικός ηγέτης, ένας επικεφαλής μιας οικολογικής οργάνωσης να επικοινωνούν προς τα έξω απόψεις και θέσεις τους που αντιπροσωπεύουν τις πεποιθήσεις τους, αποσιωπώντας μιαν αντίθετη εκδοχή δυσάρεστη προς αυτούς, αρκεί να αφήνουν τα περιθώρια για έναν συμβιβασμό μεταξύ της αλήθειας και των θέσεών τους. Αν αυτό δεν συμβαίνει, τότε έχουμε μιαν ανέντιμη προπαγάνδα, ιστορικός εκφραστής της οποίας υπήρξε ένας μεγάλος της επικοινωνίας, ο Αδόλφος Χίτλερ. Ο τελευταίος, ωστόσο, αν και ήταν εξαιρετικός δημεγέρτης, πολύ δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έντιμος δημοσιογράφος. Ο Χίτλερ ήταν αξεπέραστος πωλητής προπαγάνδας, όμως σε καμμία περίπτωση δεν πληροφορούσε τον κόσμο. Αντίθετα, επιδίωξή του ήταν να τον εξαπατήσει δια της αποκρύψεως της πραγματικότητας.

Όταν όμως η απόκρυψη ή η συσκότιση γεγονότων γίνεται στο όνομα της πληροφόρησης, τότε έχουμε μία συνειδητή πρόσκληση συγχύσεως μεταξύ επικοινωνίας και πληροφόρησης με μοναδικό στόχο την συγκαλυμμένη εξαπάτηση του κοινού, ήτοι των αποδεκτών της πληροφορίας.

Πριν πολλά χρόνια είχα την τύχη να συναντήσω έναν διάσημο Βρεταννό ειδικό στα θέματα του Ισλάμ, τον Μπέρναρντ Λιούις, ο οποίος μού διηγήθηκε την ακόλουθη ιστορία: Στις 21 Φεβρουαρίου 1991, δέχθηκε την επίσκεψη μιας δημοσιογράφου η οποία τού ζήτησε να σχολιάσει για ένα λεπτό τον Πόλεμο του Κόλπου, σε σχέση με τις επιπτώσεις του στην αραβο-ισραηλινή διαμάχη. Όταν ο Λιούις διαμαρτυρήθηκε ότι ένα τόσο πολύπλοκο θέμα δεν μπορούσε να αναλυθεί μέσα σε ένα μόνον λεπτό, από την ερώτηση της δημοσιογράφου κατάλαβε ότι η τελευταία ποσώς ενδιαφερόταν για την αναζήτηση της αλήθειας και την απεικόνιση της πραγματικότητας. Στόχος ήταν η επίρριψη ευθυνών στις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους και όχι η αναζήτηση των λόγων που ο Σαντάμ Χουσεΐν είχε εισβάλει στο Κουβέϊτ. «Όταν ρώτησα την δημοσιογράφο αν γνωρίζει ότι η ιρακινή εισβολή στο Κουβέϊτ ήταν αυτή που προκάλεσε την επέμβαση των συμμάχων, κατάλαβα ότι οι απόψεις μου δεν επρόκειτο να μεταδοθούν ποτέ», πρόσθεσε ο Μπ. Λιούις –και, βεβαίως, δικαιώθηκε.

Η περίπτωση αυτή χαρτογραφεί πλήρως την κατάσταση που επικρατεί στα οπτικο-ακουστικά κυρίως μέσα επικοινωνίας, όπου η είδηση και η επαλήθευσή της αποτελούν δευτερεύον στοιχείο μπροστά στο θέαμα και την άκριτη τηλεθέαση. Ο δημοσιογράφος δεν προσπαθεί να καταλάβει ο ίδιος τί συμβαίνει ή τί έχει συμβεί ώστε να προσφέρει την καλύτερη δυνατή πληροφόρηση στον αποδέκτη της είδησης. Τον ενδιαφέρει περισσότερο να εντυπωσιάσει και να «χαϊδέψει» χαμηλά ένστικτα. Συνεργεί έτσι εκουσίως στην διαστρέβλωση της πληροφορίας και του πληροφορείν, προς όφελος ενός παραπλανητικού κατά κανόνα επικοινωνείν.

Αυτή είναι μία τεράστια διαστροφή της εποχής μας, που σήμερα, μέσω του Διαδικτύου, προσλαμβάνει τις διαστάσεις χιονοστιβάδας. Πολύ φοβούμεθα δε ότι η έκταση της διαστροφής αυτής είναι τέτοια που μόνον οδυνηρές και αιματηρές περιπέτειες θα επιφυλάξει στην ανθρωπότητα τον 21ο αιώνα. Εντυπωσιακό case study, από αυτή την οπτική γωνία, είναι η περίφημη Αραβική Άνοιξη, η οποία υπέχει σοβαρότατος κίνδυνος να καταλήξει σε έναν βαρύ «ισλαμικό χειμώνα».

Υπό αυτές τις συνθήκες, μοναδική ελπίδα αποφυγής του μοιραίου είναι η χειραφέτηση του κοινού και η ωριμότητά του ως προς την αναζήτηση και την κατανόηση της πραγματικότητας.