του Γεώργιου Κουμουτσάκου*
Άλλωστε στα μάτια της Άγκυρας, η αναθεώρηση της Λωζάνης έχει de facto ξεκινήσει επί του πεδίου, στην Συρία, στο Ιράκ, στην Κύπρο, στην Λιβύη.
«Από αμνημονεύτων χρόνων η Ευρώπη έχει βρεθεί αντιμέτωπη με το Ανατολικό Ζήτημα. Η ουσία του προβλήματος αυτού είναι αμετάβλητη. Συνίσταται στην σύγκρουση, κυρίως στα εδάφη της νοτιοανατολικής Ευρώπης, μεταξύ των συνηθειών, των ιδεών και των αντιλήψεων της Δύσης από τη μια πλευρά και εκείνων της Ανατολής από την άλλη. Αν και ενιαίο ως προς τον πυρήνα του, το Ανατολικό Ζήτημα στην πορεία του χρόνου έχει λάβει διάφορες μορφές σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους».
Έτσι περιγράφει το Ανατολικό Ζήτημα ο Βρετανός ιστορικός και πολιτικός Sir John A. R. Marriott στο κλασικό σύγγραμμά του «Το Ανατολικό Ζήτημα. Μια μελέτη στην ευρωπαϊκή διπλωματία» [1]. Ο ορισμός αυτός του Ανατολικού Ζητήματός, αν και διατυπωμένος πριν έναν αιώνα, προσφέρει ένα διαχρονικό εργαλείο για την στρατηγική θέαση των εξελίξεων στην περιοχή μας.
Η μακρόσυρτη διαδικασία παρακμής και, τελικά, συρρίκνωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθώς και ο γεωπολιτικός της αντίκτυπος αποτέλεσαν έως και τις αρχές του 20ουαιώνα το επίκεντρο του Ανατολικού Ζητήματος. Η πτώση και αποσύνθεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που οδήγησε στην σύσταση του σύγχρονου τουρκικού κράτους το 1923, επισφραγίστηκαν με τις εδαφικές και άλλες ρυθμίσεις της Συνθήκης της Λωζάννης. Έκλεισε τότε ένα μεγάλο κεφάλαιο του Ανατολικού Ζητήματος.
Η σύγχρονη Τουρκία εφαρμόζοντας το κεμαλικό όραμα προσδέθηκε στρατηγικά στην Ευρώπη και στην Δύση και προσπάθησε να συγκλίνει μαζί τους πολιτικά και πολιτιστικά. Ως σημαντικό μέλος του ΝΑΤΟ και υποψήφια προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η Τουρκία για πολλές δεκαετίες δεν ήταν μέρος του ευρύτερου Ανατολικού Ζητήματος όπως το είχε ορίσει ο Sir J.A.R Marriott.
ΑΝΑΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΑΛΙΡΡΟΙΑ
Όμως, μέσα στα τελευταία είκοσι χρόνια, η Τουρκία υπό την ηγεσία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, κάνοντας μια ιδεολογική και πολιτική αναστροφή, αναθεωρεί προηγούμενες στρατηγικές της επιλογές και κατευθύνσεις. Εγκαταλείπει σταδιακά αλλά και σταθερά την Δυτικόστροφη κληρονομιά του Κεμάλ.
Προχωρεί όλο και βαθύτερα στον κόσμο του Ισλάμ. Ακολουθεί μια νεο-οθωμανικής έμπνευσης εξωτερική πολιτική και στρατηγική προβάλλοντας την ισχύ, την παρουσία, και την επιρροή της σε πρώην οθωμανικά εδάφη, από την Συρία και το Ιράκ έως την Λιβύη, και από την Κύπρο έως τον Καύκασο, περνώντας βεβαίως από την επίμονη αμφισβήτηση του ισχύοντος καθεστώτος στο Αιγαίο.
Όλα αυτά τα πράττει αψηφώντας ή/και παραβιάζοντας το Διεθνές Δίκαιο και τις διεθνείς Συνθήκες. Οι πιο συστηματικές αμφισβητήσεις αφορούν στις ρυθμίσεις της Συνθήκης της Λωζάννης. Στρατηγική επιδίωξη της νεο-οθωμανικής εξωτερικής πολιτικής είναι η μέγιστη δυνατή αποδυνάμωσή της, εάν όχι η de jure ή de facto ανατροπή της.
Ο τουρκικός αναθεωρητισμός αδιαφορεί για το ότι η Συνθήκη της Λωζάννης αποτελεί επί έναν αιώνα την βάση για σταθερότητα και ειρήνη στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.
Ειδικά μετά το ιδιόμορφο πραξικόπημα του 2016, που συχνά χρησιμοποιείται ως άλλοθι για περισσότερο αυταρχισμό, η «ερντογανική» Τουρκία υπό την του ενός ανδρός Αρχή, αποκλίνει σταθερά από την Δύση. Έτσι, η Τουρκία, σε μια ανάστροφη κατεύθυνση από ό,τι είχε συμβεί στις αρχές του 20ου αιώνα, πρωταγωνιστεί σε ένα νέας μορφής Ανατολικό Ζήτημα. Αντί της οθωμανικής συρρίκνωσης του 19ου αιώνα, επιχειρείται τώρα μια νεο-οθωμανική επιστροφή-επέκταση. Η Τουρκία του Ερντογάν επιχειρεί σταθερά να κινηθεί από την «ιστορική άμπωτη» στην «αναθεωρητική παλίρροια».
Υπ/ αυτό το πρίσμα, η ενορχηστρωμένη από την Άγκυρα, το Μάρτιο του 2020, απόπειρα μαζικής παράνομης διέλευσης των ελληνικών-ευρωπαϊκών συνόρων στον Έβρο από εξωθούμενους παράνομους μετανάστες δεν πρέπει να θεωρηθεί ως ένα απλό επεισόδιο. Στην ουσία ήταν ένα σοβαρό γεγονός αντιπαράθεσης μεταξύ Ανατολής και Δύσης που εκτυλίχθηκε στα ελληνικά-ευρωπαϊκά σύνορα.
Η επικίνδυνη εκείνη απόπειρα δημιουργίας προϋποθέσεων ανασφάλειας και πολιτικής αστάθειας όχι μόνον στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες της ΕΕ, απετράπη από την σθεναρή ελληνική αντίδραση με ευρωπαϊκή συμπαράσταση. Η δυνατότητα εργαλειοποίησης του μεταναστευτικού με στόχο την Ευρώπη, παραμένει μια δυνατότητα, μια επιλογή αποσταθεροποίησης, στα χέρια της Τουρκίας και των νεο-οθωμανικών φιλοδοξιών της.
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στην Τουρκία υπάρχει μια «δεξαμενή» τεσσάρων εκατομμυρίων μεταναστών και προσφύγων, όπως επίσης και την δηλωμένη από την τουρκική ηγεσία απειλή ότι όποτε το αποφασίσει «μπορεί να ανοίξει τις πόρτες για αυτούς τους ανθρώπους».
ΑΝΤΙΔΥΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ
Πέραν της μεταναστευτικής απειλής, οι σχέσεις Τουρκίας-Δύσης είναι προβληματικές σε πολλά μέτωπα. Τα σοβαρά θέματα δημοκρατίας, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κράτους δικαίου, ελευθερίας του λόγου, είναι σταθερά στο προσκήνιο. Σε αυτά προστίθενται τα γεωστρατηγικά και γεωπολιτικά ζητήματα που προκαλεί ο τουρκικός αναθεωρητισμός. Σε αυτά είναι επικεντρωμένες οι σκέψεις που ακολουθούν.
Η πολιτική της «Γαλάζιας Πατρίδας», που, αγνοώντας το διεθνές δίκαιο, προβάλλει επίμονα η Άγκυρα έναντι της Ελλάδας, της Κύπρου και άλλων κρατών της Ανατολικής Μεσογείου, όπως το Ισραήλ και η Αίγυπτος, συνιστά την επίσημη έκφραση της τουρκικής αναθεωρητικής στρατηγικής που, πέραν όλων των άλλων, παρεμποδίζει χρήσιμες για την Ευρώπη ενεργειακές εξελίξεις στη Μεσόγειο.
*Διπλωμάτης, έχει διατελέσει Αναπληρωτής Υπουργός Προστασίας του Πολίτη και Μεταναστευτικής Πολιτικής, και είναι βουλευτής του Βόρειου Τομέα της Αθήνας με τη Νέα Δημοκρατία
**πρώτη δημοσίευση: foreignaffairs.gr
