του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη*
Πώς θα αντιμετωπίσουν οι νέες γενιές τις αναταραχές που προκλήθηκαν από την πρόσφατη επιστημονική επιτάχυνση στο χρόνο; Ποιά θα είναι στο τέλος η θέση της επιστήμης στην κοινωνία; Ωστόσο, τα κοινωνικά θέματα στα οποία εμπλέκεται η επιστήμη βαίνουν αυξητικά: πυρηνικά, νανοτεχνολογία, ηλεκτρομαγνητικά κύματα, υγειονομική κρίση, χρηματοοικονομική κρίση, υπερθέρμανση του πλανήτη. Αυτοί οι τομείς πρέπει να αποτελέσουν το αντικείμενο σημαντικών αποφάσεων, λαμβάνοντας υπόψη μια επιστήμη που είναι συχνά πρόσφατη και εξελίξιμη, δεν έχει ακόμη σταθεροποιηθεί και αναγκαστικά πέραν της δυνατότητας των μη ειδικών. Άρα, τί θέση πρέπει να δοθεί στην επιστημονική γνώση στη δημόσια συζήτηση;
Τί θέση πρέπει να δοθεί στην αιτιολογημένη αβεβαιότητα στην απόφαση;
Σήμερα, η γνώμη των πολιτών τείνει να υπερισχύσει της επιστημονικής γνώσης. Οι καμπάνιες μέσων κοινωνικής δικτύωσης διαδίδονται ατελείωτα μέσω του διαδικτύου και προσπαθούν να καθοδηγήσουν αυτή την άποψη, αληθινή ή ψευδή, λογική ή παράλογη, ειλικρινής ή κακόβουλη. Έτσι, ορισμένοι κύκλοι επιρροής επέλεξαν να προκαλέσουν αμφιβολίες, δυσφημίζοντας συστηματικά τα επιστημονικά αποτελέσματα στα οποία βασίζεται μια κοινωνία ή μια πολιτική, αντί να τα υποστηρίζουμε σθεναρά. Η αμφιβολία που εισάγεται τεχνητά στον πληθυσμό (που εκλέγει τακτικά αυτούς που ψηφίζουν νόμους) είναι ο μοχλός με τον οποίο η γνώμη (κοινή γνώμη) τείνει να αντικαταστήσει τη γνώση και την επιστήμη.
Η ρήξη
Τις τελευταίες εβδομάδες φιλοξενούνται άρθρα στο ξένο τύπο όπου τίθεται το ερώτημα: πιστεύετε στην επιστήμη ή όχι: η ερώτηση που θα μπορούσε να αποφασίσει το μέλλον του κόσμου (Eva Illouz, Le Monde, 11 Δεκεμβρίου 2020, σελ. 29).
Σύμφωνα με μια έρευνα της πολυεθνικής εταιρείας Ipsos για λογαριασμό του Ινστιτούτου Sapiens δείχνει ότι οι Γάλλοι πολίτες αμφισβητούν όλο και περισσότερο τον επιστημονικό λόγο (βλ. G. Woessner, Sciences et societe: la rupture, Le Point, 3 Δεκεμβρίου 2020, σελ. 32-33). Ο πρόεδρος του Ινστιτούτου Sapiens Olivier Babeau αναφέρει «είχαμε την εντύπωση ότι ο 20ος αιώνας είχε αφιερωθεί στο θρίαμβο του ορθολογισμού. Η επιστήμη, από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μας έφερε τόσα πολλά οφέλη που τη θεωρούσαμε αδιαμφισβήτητη: πότε δεν είχαμε τόσο λίγους θανάτους σε πολέμους, σε φυσικές καταστροφές, σε λιμούς, ή διάρκεια της ζωής συνεχίζει να αυξάνεται. Ωστόσο, σήμερα συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Η εμπιστοσύνη των Γάλλων στην επιστήμη διαβρώνεται και η ίδια η γνώση υποχωρεί». Μερικές χρήσιμες στατιστικές της έρευνας είναι οι ακόλουθες.
-Μόνο 35% των ερωτώμενων πιστεύουν ότι οι επιστήμονες είναι «ολικά ανεξάρτητοι» και γνωρίζουν να ανθίστανται στις «βιομηχανικές ομάδες επιρροής».
-43% των ερωτώμενων πιστεύουν ότι η έρευνα και η καινοτομία προκαλούν περισσότερο κακό παρά καλό.
-54% των ερωτώμενων αμφισβητούν τις τεχνολογικές καινοτομίες.
-Οι Γάλλοι πολίτες εμπιστεύονται σχετικά τους επιστήμονες όταν αναφέρονται:
-Νέες ενέργειες (65%)
-Εμβόλια (57%)
-Γενετική (56%)
-Υπερθέρμανση του πλανήτη (51%)
Ενώ αμφιβάλουν όταν αυτοί αναφέρονται σε θέματα πιο πολύπλοκα:
-Πυρηνικά (44%)
-5G (38%)
-Κορωνοϊός (34%)
-Φυτοφάρμακα (29%)
-Τα τελευταία δέκα χρόνια η συνολική αίσθηση που έχουν σε διάφορα επιστημονικά επιτεύγματα είναι η ακόλουθη:
-Προκλήσεις σημαντικών επιστημονικών ανακαλύψεων (58%)
-Τα αποτελέσματα των εργασιών των επιστημόνων (50%)
-Οι δυναμικές εφαρμογές των τελευταίων μεγάλων επιστημονικών ανακαλύψεων (49%)
-Πώς εργάζονται οι επιστήμονες καθημερινά (44%).
Τελικά, η επιστήμη θα μπορούσε να φέρει περισσότερο κακό παρά καλό και να αποδειχθεί ένα επικίνδυνο εργαλείο στα χέρια των «κακών» που ενσάρκωσε η βιομηχανία και που αποτελεί κοινή βάση για όλες τις θεωρίες συνωμοσίας.
Υποκειμενικότητα της αλήθειας
Σε μια πρόσφατη συνέντευξή του στο περιοδικό Le Point (26 Δεκεμβρίου 2020, σελ. 94-95), το μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Επιστημών, Yves Brechet αναφέρει ότι το θεμελιώδες πρόβλημα είναι ότι έχουμε ξεχάσει τι αποτελεί η επιστημονική διαδικασία. Αυτή συνίσταται στην ανάλυση, στην επεξεργασία των γεγονότων έως ότου καταφέρουμε, συλλογικά, να τους δώσουμε μια ορθολογική ερμηνεία. Αυτή η ερμηνεία αποτελεί στιγμιαία γνώση, η οποία μπορεί να αμφισβητηθεί, αλλά με ακριβείς μεθόδους που είναι επιστημονικές. Ιστορικά, αυτές οι διαδικασίες μας επέτρεψαν να απελευθερωθούμε από τις πεποιθήσεις. Ότι η επιστήμη είναι το προιόν της κοινωνίας που την τρέφει είναι προφανές. Αλλά το να ισχυριστεί κάποιος και να συμπεράνει από αυτό, στη μετα-μοντέρνα ιδεολογία, ότι τα αντικείμενα των επιστημονικών ερευνών δεν υπάρχουν έξω από τους ίδιους τους επιστήμονες και να αντικρούσουν τη διάκριση μεταξύ αληθινού και ψεύτικου, είναι μια πλάνη που είχε μια περίεργη επιτυχία στη Γαλλία. Υπάρχει μια κακή ερμηνεία που από τη μία πλευρά θεωρεί ότι η επιστήμη είναι «ευγενής» και από την άλλη, των τεχνολογικών εφαρμογών της που είναι εξ’ ορισμού «μη καθαρές». Είτε προσπαθούμε να καταλάβουμε για να κατανοήσουμε είτε να καταλάβουμε για να πραγματοποιήσουμε κάτι, ισχύει η ίδια επιστημονική μεθοδολογία. Για μεγάλο χρονικό διάστημα η επιστήμη είχε ευγενικό πρόσωπο και με τις εφαρμογές της βελτίωνε την ύπαρξή μας. Σήμερα υπάρχει η παράλογη ιδεολογία ότι μια επιστήμη είναι χωρίς ωφέλεια (άχρηστη) όταν εφαρμόζεται. Η επιστήμη θεωρείται ένας τρόπος να καταλάβουμε τον κόσμο και να τον υποστηρίξουμε. Δεν πρέπει να της ζητήσουμε να τον υπηρετεί με ηθικό τρόπο.
Η Eva Illouz στο άρθρο της δίνει μια διάσταση της θεωρίας της συνωμοσίας, όπου όλος ο κόσμος θεωρείται ένας πελώριος χώρος κρυμμένων συμφερόντων. Η σύγχρονη σκέψη συνωμοσίας δεν πιστεύει στις διαδικασίες καταμέτρησης ψήφων, ούτε στις αρχές της ιολογίας, ούτε στις επιστημονικές μεθόδους πιστοποίησης των φαρμάκων, ούτε στην υπερθέρμανση του πλανήτη. Η μόνη αλήθεια είναι αυτή του συμφέροντος όσων οφελούνται από αυτήν. Σε σχέση με αυτή την αλήθεια προσδιορίζεται η υποκειμενικότητα ή η ιδέα ότι ο καθένας έχει το δικαίωμα να ορίσει τη δική του αλήθεια. Η υπονόμευση του οράματος της πραγματικότητας όπως ο καθένας την ορίζει, γίνεται η ίδια επίθεση εναντίον του ίδιου του ατόμου. Αυτή η υποκειμενικότητα της αλήθειας ήταν το συνδυασμένο αποτέλεσμα του ψυχολογισμού, που παρέχει στο άτομο τη νομιμότητα των συναισθημάτων του και τις ερμηνείες του για τον κόσμο, τις αξίες του πλουραλισμού και της ανοχής, τα οποία αποτελούν χαρακτηριστικά των δημοκρατιών οι οποίες πρέπει να σέβονται τα άτομα και τα οράματά τους όσο ιδιοσυγκρισιακά και αν είναι. Όλες αυτές οι προοπτικές, της αμφιβολίας, της συστηματικής κριτικής, της δυσπιστίας προς την επιστήμη, του σεβασμού της εσωτερικότητας των ατόμων οδήγησαν στην ανάπτυξη της δημοκρατικής κουλτούρας.
Συμπερασματικά, πρέπει να δημιουργηθεί μια επιστημονική κουλτούρα η οπία να μας υποστηρίζει στην αναγνώριση αξιόπιστων πηγών βάσει των οποίων θα παίρνονται ορθολογικές αποφάσεις και τις οποίες θα εμπιστευόμαστε. Αυτό θα είναι ωφέλιμο για την κοινωνία. Φυσικά, θα δημιουργούνται λάθη, τα οποία όμως, όπως έχει διδάξει η ιστορία, θα μπορούν να διορθώνονται στη συνέχεια. Η αμφιβολία μαθαίνεται. Ίσως είναι δύσκολο. Χρειάζεται καλή κρίση και μερικές φορές ... κοινή λογική.
*Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
**πρώτη δημοσίευση: www.naftemporiki.gr
