του Πλάτωνος Τήνιου*
Όλοι ευχόμαστε ο πόλεμος να τελειώσει σύντομα. Ωστόσο, ακόμα και αν σιγήσουν τα όπλα σήμερα, οι οικονομικές επιπτώσεις του πολέμου δεν αναστέλλονται, ούτε μπορούν να αποφευχθούν: ενεργειακή κρίση, ελλείψεις προϊόντων, ανατροπή προσδοκιών. Όλα αυτά διαπιστώνονται ήδη με τη μορφή της έξαρσης τιμών, της μείωσης δραστηριότητας, της αναθεώρησης σχεδίων – έχουμε ήδη εισπράξει το οικονομικό κόστος του κ. Πούτιν.
Το σενάριο του σύντομου πολέμου είχε εκτυλιχθεί τη δεκαετία του 1970. Τότε ο αραβοϊσραηλινός πόλεμος του Γιομ Κιπούρ διήρκεσε λιγότερο από τρεις εβδομάδες και δεν επεκτάθηκε. Ωστόσο ο πόλεμος εκείνος εμπέδωσε τον στασιμοπληθωρισμό και παγκόσμιας εμβέλειας οικονομικά προβλήματα που δεν λύθηκαν παρά μόνο είκοσι χρόνια αργότερα.
Πώς οι σύντομες και εντοπισμένες εχθροπραξίες οδήγησαν σε μόνιμη οικονομική μετάσταση; Ο πόλεμος του 1973 οδήγησε στη συνειδητοποίηση του οριστικού τέλους της φθηνής ενέργειας. Τα οικονομικά προβλήματα που ακολούθησαν δεν είχαν σχέση με τον πόλεμο, αλλά με το πώς οι κυβερνήσεις τότε αντέδρασαν στο νέο καθεστώς ενέργειας – το οποίο γενικεύθηκε σε επιδείνωση των όρων εμπορίων σε βάρος των καταναλωτών ενέργειας – πλούσιων και φτωχών. Συγκεκριμένα, αντί να φροντίσουν να προσαρμοστούν στη νέα πραγματικότητα, πολλές χώρες προσπάθησαν είτε να την αρνηθούν είτε να αναβάλουν τις αλλαγές. Αποτέλεσμα ήταν η εδραίωση πληθωρισμού στο εσωτερικό και υπερχρέωσης στο εξωτερικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Μεγάλη Βρετανία, η οποία μέσω αλλεπάλληλων κυβερνήσεων, προσφυγής στο ΔΝΤ και εργασιακής αναταραχής οδηγήθηκε σε χαμένη δεκαετία και στο σοκ του θατσερισμού.
Όσο ακόμη η έκβαση και η διάρκεια του σημερινού πολέμου είναι άγνωστες, το 1973 μπορεί να μας προσφέρει δύο διδάγματα.
Πρώτον, ότι τα πράγματα δεν πρόκειται να επιστρέψουν στα ήρεμα νερά προ του πολέμου. Όλοι πρέπει να ετοιμαστούν για προσαρμογές, των οποίων η έκταση και ακόμα και η κατεύθυνση δεν είναι γνωστές σήμερα. Το χειρότερο είναι να προσποιηθούμε ότι η ακινησία είναι μια εφικτή (και, πολύ χειρότερα, επιθυμητή) λύση.
Δεύτερον, ότι η περίοδος προσαρμογής δεν θα έχει απεριόριστη διάρκεια. Χρειάζεται βοήθεια για προσαρμογή, αλλά η βοήθεια αυτή πρέπει να σταματήσει όταν η προσαρμογή ολοκληρωθεί.
Στη διαχείριση κρίσεων, το βασικό εργαλείο της κυβέρνησης είναι η κοινωνική πολιτική. Είναι αυτή που μπορεί να απορροφήσει τους κραδασμούς ενός ισχυρού οικονομικού σοκ, να υποστηρίξει (εκ των υστέρων) όσους χάνουν. Αλλά επίσης είναι αυτή που (εκ των προτέρων) μπορεί να στηρίξει την προσαρμογή και να διευκολύνει τις διαρθρωτικές αλλαγές που απαιτούνται προκειμένου να ανοίξει η οικονομία νέους δρόμους. Πρέπει να παρηγορεί τους χαμένους, να διευκολύνει πρωτοβουλίες από όσους αντιδρούν. Δεν πρέπει να καλλιεργεί την ψευδαίσθηση ότι κατέχει μόνιμες λύσεις, δημιουργώντας έτσι νέες εξαρτήσεις.
Παλαιότερα οι οικονομικές κρίσεις οδηγούσαν σε έξαρση συνταξιοδοτήσεων ή σε προβληματικές επιχειρήσεις. Έτσι, ένα παροδικό πρόβλημα εξελισσόταν – μέσω της ενθάρρυνσης εξαρτήσεων – σε μόνιμη διαρθρωτική υστέρηση.
Σήμερα, μια έξυπνη κοινωνική πολιτική – με δυνατότητα να αξιολογεί, να διακρίνει και να πρωτοτυπεί – μπορεί να προστατεύσει από τις επιπτώσεις του πολέμου όσο αυτός διαρκεί αλλά και να προετοιμάσει τη χώρα να αντιδράσει όταν αυτός τελειώσει. Μια τέτοια στοχευμένη πολιτική άρχισε να διαμορφώνεται στην εποχή των μνημονίων και να εξελίσσεται κατά την πανδημία. Ας ελπίσουμε τα διδάγματα των τελευταίων χρόνων να απομακρύνουν τα φαντάσματα του 1970.
*οικονομολόγος, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς
