του Αθανάσιου Χ. Παπανδρόπουλου
Σχεδόν 500 χρόνια μετά τον θάνατο ενός κορυφαίου πολιτικού παρατηρητή του 16ου αιώνα, διαπρεπείς καθηγητές πανεπιστημίου, ιστορικοί και ειδικοί των κοινωνικών, οικονομικών και ανθρωπιστικών επιστημών, συναντήθηκαν σε διεθνές συνέδριο που διοργανώθηκε στο Metropolitan University του Μάντσεστερ, για να συζητήσουν αν ο συγγραφέας του Ηγεμόνα έχει ακόμη απαντήσεις για τα πολυάριθμα προβλήματα των κοινωνιών μας και των επιχειρήσεων.
Αν και το βιβλίο των Harris, Lock και Rees «Ο Μακιαβέλι στο Σύγχρονο Μάρκετινγκ και Μάνατζμεντ» (εκδ. Περίπλους) κυκλοφόρησε το 2002, καλά θα έκαναν οι επιχειρηματίες και τα στελέχη των επιχειρήσεων, με την ευκαιρία των σημερινών κρίσεων, να το διαβάσουν. Είναι φοβερά ενδιαφέρον, διδακτικό και απομυθοποιητικό. Διότι, ο Μακιαβέλι που παρουσιάζεται στις 450 σελίδες του βιβλίου από κορυφαίες ακαδημαϊκές και άλλες προσωπικότητες, διαφέρει ριζικά από τα επίθετα που κατά καιρούς τού δόθηκαν.
Τον χαρακτήρισαν τον πιο διεφθαρμένο και αντιπαθή άνθρωπο που γεννήθηκε ποτέ. Το όνομά του έγινε σύμβολο της πιο ανήθικης πολιτικής. Τού έχουν χρεωθεί, αδίκως, όλες οι αποκρουστικές ιδιότητες του ανθρώπου: πανουργία, υποκρισία, σκοτεινές και ύπουλες ενέργειες. Τού αποδόθηκε και το ιησουϊτικό: ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Επικρίθηκε σφόδρα ως ανήθικος διδάσκαλος, εμπνεόμενος από τον διάβολο! Το έργο του είχε τεθεί εκτός νόμου από την Καθολική Εκκλησία για περισσότερα από 300 χρόνια. Και όλα αυτά, προήλθαν από τους δήθεν μαθητές του.
Ωστόσο, το μόνο που επιθυμούσε ο Μακιαβέλι ήταν να προστατεύσει το αφεντικό του και να διαφυλάξει τον ηγεμόνα και εργοδότη του από τους κινδύνους που τον περιέβαλλαν. Δόγμα του η δια παντός μέσου προαγωγή της δύναμης και της ευημερίας του κράτους και των πολιτών του, χωρίς να λαμβάνονται και πολύ υπ΄ όψιν οι ηθικοί κανόνες. Αγαπούσε υπερβολικά την πατρίδα του και απεχθανόταν τους ευγενείς, διότι αναχαίτιζαν την εξέλιξη και την μεταρρύθμιση. Ήταν παθιασμένος για την πρόοδο και την εξέλιξη. Πίστευσε σε ένα κλίμα ελευθερίας και ισότητας μεταξύ των ανθρώπων και αμφισβήτησε τους συμβούλους και κάθε μορφής παρατρεχάμενους. Όπως γράφει η Μπεατρίτσε Ρανγκόνι Μακιαβέλι, ο πρόγονός της στράφηκε στις μεγάλες μορφές του παρελθόντος για να βρει απαντήσεις στα προβλήματα των ημερών του.
Αντίθετα με την άποψη της εποχής του, που υποστήριζε ότι η ιστορία καθορίζεται από τον Θεό και το πεπρωμένο, ο Μακιαβέλι βεβαίωσε ότι ο homo faber έχει την ελεύθερη βούληση να καθορίζει ο ίδιος την τύχη του και να διαθέτει τις ικανότητες να προσαρμόζει την συμπεριφορά του στις ανάγκες της εποχής του.
Σήμερα, το ενδιαφέρον και το πάθος του Μακιαβέλι για την πολιτική το βρίσκουμε στο μάνατζμεντ του σύγχρονου περίπλοκου κόσμου των επιχειρήσεων, όπου συναντάμε όλα τα στοιχεία της αποτυχίας και της επιτυχίας, της γενναιότητας και της δειλίας –για να μην αναφέρουμε την απάτη, την προδοσία, την συνωμοσία και τις γνωστές στρατηγικές που περιγράφονται στον Ηγεμόνα. Ορισμένες συμβουλές που απηύθυνε ο Μακιαβέλι στον Ηγεμόνα, παρουσιάζουν εντυπωσιακή ομοιότητα με τα πράγματα που διέπουν το σύγχρονο μάρκετινγκ και την διαφήμιση. Προτείνει δίκαιες και έντιμες συναλλαγές, διότι θεωρεί ότι αυτό είναι το κλειδί της επιτυχίας. Η οικονομία της σύγχρονης αγοράς είναι πράγματι βασισμένη στην εμπιστοσύνη που αναπτύσσουν οι καταναλωτές και οι κεφαλαιούχοι.
Πάντως, η εμπειρία μάς διδάσκει ότι συχνά υπερισχύει «η αβλεψία του ηγεμόνα στο θέμα της εμπιστοσύνης», ή, καλύτερα, «το δίκαιο του ισχυρότερου». Αυτό μπορούμε να το καταπολεμήσουμε με δύο τρόπους: με την επιβολή του νόμου ή με την χρήση βίας. Ο ηγεμόνας πρέπει να είναι έτοιμος να χρησιμοποιήσει και τους δύο τρόπους. Οφείλει να γνωρίζει πότε να είναι «αλεπού» (πανούργος, για να αντιλαμβάνεται τις παγίδες) και πότε «λιοντάρι» (για να φοβίζει και να διώχνει μακρυά τους λύκους). Θα πρέπει οπωσδήποτε να αναγκάζεται να κρατάει τον λόγο του, για να διασώζει τα πολιτικά του πλεονεκτήματα, καθώς και να καλύπτει την αθέτηση των υποσχέσεών του και τις παραβιάσεις του νόμου με καλές δικαιολογίες. Στην πραγματικότητα, ακόμα και η προσποίηση αποτελεί ηγεμονικό προτέρημα, μια που οι άνθρωποι δίνουν ιδιαίτερη σημασία στις εντυπώσεις και κρίνουν επιφανειακά.
Είναι προφανές ότι, στο μάνατζμεντ, οι ικανότητες στις διαπροσωπικές σχέσεις, καθώς και τα ηγετικά προσόντα, είναι στοιχεία σημαντικά για να χτίσει κάποιες μία καριέρα. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, υπάρχουν πολλά άλλα ταλέντα τα οποία σπανίως λαμβάνονται υπόψιν στα μαθήματα που διδάσκονται στα πανεπιστήμια, επειδή θεωρούνται εξαιρετικά αντισυμβατικά και ανήθικα, ακριβώς όπως πρέπει να εμφανίζονταν οι θεωρίες του Μακιαβέλι στα μάτια των συγχρόνων του.
Ο Μακιαβέλι υπήρξε, επίσης, ο πρώτος που ανέπτυξε θεωρίες περί αντίληψης και επικοινωνίας, στα σημεία του Ηγεμόνα στα οποία διατυπώνει την διάκριση μεταξύ άμεσης προσωπικής εμπειρίας της πραγματικότητας και έμμεσης, μέσω τρίτων, εμπειρίας, δηλώνοντας ότι, επειδή οι άνθρωποι είναι σε γενικές γραμμές δύσπιστοι, δεν εμπιστεύονται τις καινοτομίες μέχρι να τις δοκιμάσουν και να τις βιώσουν μέσα από τις προσωπικές τους εμπειρίες.
Ας σημειωθεί ότι ο Μακιαβέλι πίστευε στο επιχειρηματικό πνεύμα, στην πολιτική δημοκρατία και στην επικοινωνία. Αν και αυστηρός ρεαλιστής, είχε δημοκρατική συνείδηση και υποστήριζε ότι ένα κράτος πρέπει να στηρίζεται στους πολίτες του.Οι συμβουλές του όμως,όχι λίγες φορές απευθύνονταν σε ώτα μη ακουόντων.Ως αξία όμως παραμένουν και στον κόσμο του επιχειρείν εναπόκειται η εφαρμογή τους,ιδιαίτερα τώρα που οι καιροί αλλάζουν.
Ο Μακιαβέλι (1469-1527) πέθανε σχετικά φτωχός και ταλαιπωρημένος, γιατί θέλησε να υπηρετήσει την πατρίδα του, επί είκοσι χρόνια, αλλά απομακρύνθηκε από τα δημόσια αξιώματα επειδή είχε συνδεθεί με το προηγούμενο αυταρχικό καθεστώς. Πριν πεθάνει είπε: «Δεν με νοιάζει αν θα πάω στην Κόλαση, γιατί εκεί θα μπορώ να κάνω παρέα με πάπες, ηγεμόνες και άλλους μεγάλους άνδρες»…
