της Rosa Balfour*
«Η Ευρώπη θα σφυρηλατηθεί μέσα στην κρίση» πρέπει να είναι η πιο πολυχρησιμοποιημένη φράση του Jean Monnet σχετικά με την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Οι παρατηρητές της ΕΕ που εδρεύουν στις Βρυξέλλες την έχουν ακούσει ξανά και ξανά καθώς η ήπειρος μεταπηδά από κρίση σε κρίση.
Το 2008 η Ρωσία εισέβαλε στη Γεωργία και ξεκίνησε η κρίση της ευρωζώνης. Το 2015-16 η ΕΕ φαινόταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης υπό το βάρος των προσφύγων που αναζητούσαν προστασία από τις συγκρούσεις, της βρετανικής ψήφου υπέρ της αποχώρησης από την ΕΕ και της εκλογής ενός σφόδρα αντιευρωπαίου προέδρου των ΗΠΑ. Καθ’ όλη τη διάρκεια, οι κυβερνήσεις έτρεμαν σε κάθε εκλογική αναμέτρηση, φοβούμενες μήπως παρασυρθούν από ένα λαϊκιστικό κύμα.
Ωστόσο, πολύ λίγα πράγματα σφυρηλατήθηκαν. Η «κωλυσιεργία» έγινε ο κανόνας καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 2010. Οι λόγοι για τους οποίους η ΕΕ δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει καλύτερα τις κρίσεις της κρύφτηκαν κάτω από το χαλί.
Η συνδυασμένη δύναμη της πανδημίας του κορωνοϊού και του πολέμου στην Ευρώπη φαίνεται να εγκαινιάζει μια ιστορική στροφή: μια Zeitenwende (σημείο καμπής), όπως το έθεσε ο Γερμανός καγκελάριος Όλαφ Σολτς, μια χαμιλτονιανή στιγμή και μια «γεωπολιτική αφύπνιση» - η ρητορική των ηγετών της ΕΕ είναι μάλλον επαναλαμβανόμενη.
Η υπόσχεση της διεύρυνσης προς την Ουκρανία, τη Μολδαβία και τη Γεωργία θα απαιτήσει δέσμευση για την οικοδόμηση μιας ισχυρότερης και βαθύτερης ένωσης, όπου η γεωπολιτική επιλογή θα συγχωνευθεί με τη δημοκρατική μεταρρύθμιση. Η μεταρρύθμιση της Συνθήκης -μια ιδέα ταμπού από τότε που τέθηκε σε ισχύ η Συνθήκη της Λισαβόνας- αναφέρθηκε ακόμη και από μερικούς ηγέτες, ενώ ζητήθηκε και από τους πολίτες στα συμπεράσματά τους στη Διάσκεψη για το μέλλον της Ευρώπης. Θα ανταποκριθεί όμως η ΕΕ σε αυτό;
Η πολεμική κόπωση και ο πληθωρισμός είναι πιθανά σύννεφα στον ορίζοντα της ευρωπαϊκής ενότητας και σκοπιμότητας, υποκινούμενα από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Για να αντιμετωπίσει την παρούσα κρίση και να αποφύγει περαιτέρω αναταραχή, η ΕΕ πρέπει να αντιμετωπίσει τις τρεις μεγάλες αδυναμίες που αποκαλύφθηκαν από τη δεκαετία της λασπολογίας.
Η πρώτη ήταν η έλλειψη οικονομικής σύγκλισης μεταξύ του ευρωπαϊκού πυρήνα και της περιφέρειας, η οποία δημιούργησε ρήγμα μεταξύ των υποστηρικτών της δημοσιονομικής λιτότητας και των υποστηρικτών της μεγαλύτερης κατανομής των βαρών στην ευρωζώνη.
Η πανδημία σάρωσε την πολιτική της λιτότητας και οι ηγέτες της ΕΕ παραβίασαν τους κανόνες της ευρωζώνης όταν συμφώνησαν για το NextGenerationEU πίσω στο 2020. Πρόκειται για ένα έργο σε εξέλιξη, αλλά έχουν σημειωθεί πρόοδοι.
Το δεύτερο ήταν οι αποκλίσεις στις αντιλήψεις για τις απειλές, με τη Ρωσία να αποτελεί ιστορικά το πιο διχαστικό ζήτημα για την εξωτερική πολιτική της Ευρώπης. Οι βαθιές στρατηγικές διαιρέσεις σχετικά με την ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας έχουν καθυστερήσει την ανάπτυξη της διεθνούς στάσης της ΕΕ.
Η αξιοσημείωτη σειρά αποφάσεων που έλαβαν οι ηγέτες της ΕΕ μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία κλείνει αυτό το χάσμα, ακόμη και αν οι ρυτίδες παραμένουν μεταξύ των κρατών μελών- το Παρίσι και η Βαρσοβία, για παράδειγμα, δίνουν διαφορετική έμφαση στην ευρωπαϊκή στρατηγική αυτονομία και το ΝΑΤΟ. Ομολογουμένως, η ηγεσία της αντίδρασης στον πόλεμο προήλθε από την Ουάσινγκτον, αλλά και η ΕΕ έχει λάβει τολμηρά μέτρα που θα διαμορφώσουν το μέλλον της, με τη Στρατηγική Πυξίδα, την ενεργειακή διαφοροποίηση και ένα ευρύ φάσμα οικονομικών και χρηματοπιστωτικών εργαλείων.
Τα στρατηγικά χάσματα είναι βαθιά όχι μόνο μεταξύ των πολιτικών ελίτ, αλλά και στην κοινή γνώμη. Αυτά αφορούν και τον τρίτο τομέα αδυναμίας που έχει περάσει κάτω από το χαλί: την υγεία της δημοκρατίας της Ευρώπης.
Ο ευρωσκεπτικιστικός λαϊκισμός έχει κατηγορηθεί για πολλά από τα προηγούμενα δεινά της Ευρώπης. Αυτό που παραβλέπεται είναι ότι ο λαϊκισμός είναι επίσης μια εξέγερση κατά του τρόπου με τον οποίο διεξάγεται η δημοκρατία.
Η ΕΕ ανέκαθεν στηριζόταν στην ποιότητα της δημοκρατίας των μελών της ως πηγή νομιμοποίησης- δυστυχώς, η ποιότητα αυτή διαβρώνεται σταθερά. Ακόμη και αν η Ευρώπη εξακολουθεί να είναι μια από τις πιο δημοκρατικές περιοχές του κόσμου, σύμφωνα με το Economist Intelligence Unit, φιλοξενεί τις δημοκρατίες με τις χειρότερες επιδόσεις από το 2006 μαζί με τη Βόρεια Αμερική.
Η γεωπολιτική στροφή της Ευρώπης δεν μπορεί να διατηρηθεί χωρίς επενδύσεις στη δημοκρατική μεταρρύθμιση. Αυτό δεν αφορά μόνο την ΕΕ, ούτε είναι απλώς ζήτημα θεσμικής μεταρρύθμισης- η δημοκρατία σε εθνικό και τοπικό επίπεδο είναι ακόμη πιο σημαντική στο πολύπλοκο πολυεπίπεδο σύστημα που διέπει την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Αυτή η ιστορία, της διασύνδεσης μεταξύ της ποιότητας της δημοκρατίας και της εξωτερικής πολιτικής, εκτυλίσσεται στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες συγκλονίστηκαν από την έρευνα για την εξέγερση στο Καπιτώλιο και την ανατροπή των δικαιωμάτων των γυναικών. Κατ’ ιδίαν, οι Ευρωπαίοι πολιτικοί ηγέτες αναρωτιούνται για την ικανότητα των Ηνωμένων Πολιτειών να συνεχίσουν να ηγούνται της πολεμικής προσπάθειας της Δύσης και ανησυχούν ότι αυτή η νέα ενότητα θα λήξει το 2024.
Αλλά η Ευρώπη δεν είναι απρόσβλητη από ορισμένες από τις δημοκρατικές αδυναμίες που προβληματίζουν την αμερικανική κοινωνία.
Οι δημοκράτες στην Ανατολική Ευρώπη και τα Δυτικά Βαλκάνια που θέλουν οι χώρες τους να ενταχθούν στο κλαμπ εξετάζουν επίσης την ποιότητα της δημοκρατίας στην Ένωση. Οι εγχώριες αποτυχίες της Ευρώπης αντικατοπτρίζονται στα μάτια των παρατηρητών. Η σύζευξη της δημοκρατίας με τη γεωπολιτική είναι ο μόνος τρόπος για να διασφαλιστεί ότι η διαδικασία ένταξης νέων μελών της ΕΕ θα είναι αξιόπιστη και αποτελεσματική.
Η έξοδος από τις σημερινές κρίσεις θα απαιτήσει μεγάλη αυτοεξέταση, μεταρρυθμίσεις και εφευρετικότητα. Η πολεμική στάση θα είναι κενή αν δεν αντιμετωπιστούν τα προβλήματα που κρύβονται πίσω από την Ευρώπη. Ίσως ένα πιο εύστοχο απόσπασμα του Jean Monnet για να αναφερθούν οι Ευρωπαίοι είναι το εξής: «ο πόλεμος βρίσκεται στο μυαλό των ανθρώπων [sic-αλλά έγραφε τη δεκαετία του 1950], και πρέπει να αντιταχθεί με φαντασία».
*Διευθύντρια του Carnegie Europe, στους τομείς ειδίκευσης της περιλαμβάνονται η ευρωπαϊκή πολιτική, οι θεσμοί και η εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας
**πρώτη δημοσίευση: carnegieeurope.eu
Από: Athanase Papandropoulos
