του Αθανάσιου Χ. Παπανδρόπουλου
Είναι σίγουρα θετικές οι εξελίξεις στον ελληνικό τουρισμό, στις ελληνικές εξαγωγές και γενικότερα σ’ ένα ρεύμα ανάπτυξης που επικρατεί στην οικονομία. Και αυτό παρά την καταστροφολογία στην οποίαν επιδίδονται οι γνωστοί «μάγοι» και λοιποί «σωτήρες» της χώρας.
Πολύ φοβούμεθα όμως ότι τα θετικά επιτεύγματα στηρίζονται σε σαθρά θεσμικά θεμέλια και αυτό είναι πολύ πιο σοβαρό πρόβλημα από τα διάφορα καραγκιοζιλίκια κάποιου κυρίου και κάποιας κυρίως στο Ευρωκοινοβούλιο για παράδειγμα.
Διότι από θεσμικής πλευράς, το σοβαρό πρόβλημα της χώρας είναι το γεγονός ότι παρά την τεσσαρακονταετή συμμετοχή της στο ευρωπαϊκό θεσμικό οικοδόμημα, στο εσωτερικό της εξακολουθεί να αλληθωρίζει προς οθωμανική πλευρά.
Σε αρκετές περιπτώσεις έτσι, στην Ελλάδα του 2023, επιβεβαιώνονται οι απόψεις που πριν μια πενταετία είχε διατυπώσει σε ομιλία του, ο διάσημος καθηγητής οικονομικών Ντάρον Ατζέμογλου. Γνωστός για το έργο του στη σχέση ανάπτυξης και ανοικτών θεσμών, ο Ντάρον Ατζέμογλου έχει διατυπώσει τη θεωρία ότι οι οικονομίες προοδεύουν ανάλογα με την ποιότητα των θεσμών τους και κυρίως την ευκαμψία και ευελιξία των τελευταίων.
Με βάση την λογική αυτή, η Ελλάδα, κατά τον Ντ. Ατζέμογλου, κατατάσσεται στις χώρες που αναπτύχθηκαν υπό συνθήκες κλειστών θεσμών και αυτό είναι σήμερα το σοβαρότερο πρόβλημά της. Σοβαρότερο και από το δημόσιο χρέος της -καθ’ όσον η αποπληρωμή και εξυπηρέτηση του τελευταίου εξαρτάται από ανοικτές θεσμικές μεταρρυθμίσεις. Για λόγους που δεν μπορούν να παρατεθούν στον περιορισμένο χώρο του παρόντος σημειώματος, η Ελλάδα, στην μεταπολεμική κυρίως περίοδο, αναπτύχθηκε υπό όρους ελάχιστα ανοικτούς και προσαρμοσμένους στις δυτικές αρχές. Για μία μακρά περίοδο, ένα υπερμέγεθες, παρεμβατικό και προστατευτικό κράτος ελέγχει το σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας στην χώρα μας, μοιράζει προσόδους, προστατεύει μονοπώλια και ολιγοπώλια και προσφέρει κοινωνικά προνόμια σε ομάδες που ευνοούν την τακτική του – ήτοι στην κρατική γραφειοκρατία.
Πάνω σε ένα παρόμοιο οικοδόμημα στηρίχθηκε και η μεταπολεμική οικονομική ανάπτυξη στην χώρα μας, η οποία δέχθηκε επίσης σημαντική οικονομική βοήθεια από την Δύση για να μπορέσει να προσαρμοστεί στις; απαιτήσεις μιας ανοικτής οικονομίας και να ενσωματωθεί στο ανταγωνιστικό πλέγμα του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας.
Δυστυχώς, η ευκαιριακή και τελείως ανορθόλογη χρησιμοποίηση των παραπάνω πόρων, όπως και η αντίστοιχη των δανειακών που εισέρρευσαν αφειδώς στην χώρα, δημιούργησε μεν μία επίπλαστη ευημερία, που όμως και αυτή και ο «πλούτος» της είχαν ημερομηνία λήξεως. Και αυτή η τελευταία ήλθε το 2009, ως αποτέλεσμα επίσης της παγκόσμιας χρηματοοικονομικής κρίσης. Έτσι, η χώρα έφθασε στο κατώφλι της άτακτης χρεοκοπίας και το αν την απέφυγε το οφείλει στην πρωτοφανή για τα παγκόσμια χρονικά κεφαλαιακή βοήθεια που δέχθηκε από τους εταίρους της στην ευρωζώνη.
Σήμερα λοιπόν, το πραγματικό πρόβλημα της χώρας δεν είναι τόσο αυτό της αναβάθμισης της σε επενδυτική βαθμίδα, όσο οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις, που θα δώσουν περιεχόμενο σε αυτήν.
Υπό αυτές τις προϋποθέσεις και παρά τις πολύ καλές ψηφιακές της επιδόσεις, η Ελλάδα για να μπει σε φάση σταθερής βιώσιμης ανάπτυξης, είναι ζωτική ανάγκη να αφήσει πίσω της το συντεχνιακό μοντέλο της και να υιοθετήσει ανοικτούς θεσμούς. Με πιο απλά λόγια, απαιτούνται γενναίες μεταρρυθμίσεις. Και από την άποψη αυτή, η κατάσταση δεν είναι η καλύτερη δυνατή.
Το μπλοκ των ευνοημένων (πολιτικό σύστημα, οικονομική ολιγαρχία, προνομιούχες επαγγελματικές ομάδες και ισχυρά συνδικάτα του Δημοσίου) δεν το επιτρέπουν… Οι ολιγοπωλιακές-μονοπωλιακές δομές κάνουν ό,τι μπορούν για να εμποδίσουν τον ανταγωνισμό και την καινοτομία. Οι ισχυρές ομάδες προσοδοθήρων θεωρούν ότι η πρόσοδος (rent) είναι δικαίωμά τους και το κράτος υποχρεωμένο να παρεμβαίνει για να την εξασφαλίζει. Όλοι αυτοί συγκροτούν την αντιμεταρρυθμιστική συμμαχία, που είναι πανίσχυρη. Ακόμα χειρότερα δε, έχει και ισχυρά κοινωνικά ερείσματα.
Έτσι, καθώς πλησιάζει τα όριά του, το «κράτος των κλειστών θεσμών» αδυνατεί να υιοθετήσει τους ανοικτούς θεσμούς, παγιδευμένο αρχικά στον σχετικά ικανοποιητικό πλούτο του, που το διατηρεί σε κατάσταση νιρβάνα. Δεν υπάρχει ζήτηση για θεσμικές αλλαγές. Γιατί να ανατρέψουμε κάτι που μάς βολεύει; Αυτή είναι η θεσμική παγίδα του μεσαίου εισοδήματος (Middle lncome Institutional Trap) που αναφέρει ο καθηγητής Ντ. Ατζέμογλου.
Πώς θα ξεφύγουμε από αυτή την παγίδα; Πώς θα αποδυναμώσουμε τις οικονομίες ελίτ, πώς θα υποχρεώσουμε τις πολιτικές ελίτ σε μεταρρυθμίσεις, πώς θα αντιμετωπίσουμε τις ισχυρές ομάδες πίεσης;
Αυτά είναι μια σειρά από ερωτήματα, τα οποία γι την ώρα και μπροστά στις εκλογές, βρίσκονται μια χαρά κάτω από το χαλί.
Προφανώς δε το κόστος θα το πληρώσουν οι γνωστοί … χαζοχαρούμενοι ψηφοφόροι και φορολογούμενοι.
