Η πρόκληση της γεωπολιτικής Ευρώπης

του Γιώργου Πρεβελάκη*

Επί τριάντα χρόνια, το άνοιγμα του κόσμου, η Παγκοσμιοποίηση, δημιούργησε ένα κλίμα αισιοδοξίας, με τη μείωση της φτώχειας στις αναπτυσσόμενες χώρες και την αυξανόμενη ευημερία στις ανεπτυγμένες. Από το τέλος της πρώτης δεκαετίας του αιώνα μας, όμως, οι διαδοχικές κρίσεις, οικονομική, υγειονομική, κλιματική, κοινωνική, άρχισαν να διαλύουν το κλίμα αυτό. Επί παραδείγματι, οι αναπτυσσόμενες χώρες δυσανασχετούν απέναντι στην ενεργειακή πειθαρχία την οποία προσπαθούν να τους επιβάλλουν οι ανεπτυγμένες χώρες- οι οποίες, όμως, φέρουν και την ιστορική ευθύνη για την κλιματική κρίση. Η υγειονομική κρίση, η επιδημία covid, ήγειρε σοβαρούς ανταγωνισμούς για την απόκτηση και τη διασφάλιση των εμβολίων. Ο ανταγωνισμός απέβη ευνοϊκός για τους “έχοντες”, με αποτέλεσμα έντονες πικρίες από τους στερημένους.

Μέσα σε αυτό το νέο κλίμα, αναδύθηκαν και οι δυσάρεστες μνήμες από το αποικιοκρατικό παρελθόν. Η Αφρική απομακρύνεται συναισθηματικά και πολιτικά από την Ευρώπη και, ιδιαιτέρως, από τη Γαλλία. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία απεκάλυψε τη διχοτόμηση του κόσμου, καθώς αντιπαρατέθηκαν η Δύση και οι “υπόλοιποι”. Η βαρβαρική επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ μοιάζει σαν “κατά παραγγελίαν”, για να διευρύνει το ήδη υφιστάμενο χάσμα. Ωφελούνται αναμφιβόλως το Ιράν και η Ρωσία. Οι δυνάμεις αυτές ασφαλώς θα επιδιώξουν να διατηρήσουν το καθεστώς συρράξεων και πολέμου.

Αυτό είναι το τοπίο στο οποίο εγκαθίσταται ο επερχόμενος “χειμών”, το δριμύ ψύχος- κατά την αρχαϊκή έννοια της λέξης. Τον χειμώνα αυτόν, η Ευρώπη διέρχεται δύο έντονες γεωπολιτικές κρίσεις στην άμεση γειτονία της. Βιώνει το εφιαλτικό ενδεχόμενο να αποσταθεροποιηθεί εσωτερικά, καθώς οι καταστάσεις αυτές έχουν ποικίλα δυσεπίλυτα συνεπαγόμενα: ενεργειακές ελλείψεις, συγκρούσεις ανάμεσα στις εβραϊκές και τις αραβο-μουσουλμανικές διασπορές, αναβίωση του αντισημιτισμού, γενικευμένη κατακραυγή από τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Επιπλέον, ατενίζοντας το εγγύς μέλλον, η Ευρώπη αναλογίζεται τις συνέπειες από μια ενδεχόμενη επανεκλογή του Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 2024 ελαύνει υπό άκρως δυσοίωνες συνθήκες.

Η Ευρώπη διένυσε κρίσεις για τις οποίες δεν είχε προετοιμαστεί. Οι αντιδράσεις στις κρίσεις αυτές έχουν συγκροτήσει το ευρωπαϊκό σώμα, όπως προφητικά επεσήμανε ο Ζαν Μοννέ. Σήμερα βρίσκεται εν μέσω πολέμων- δηλαδή, στην περισσότερο δύσκολη και δύσβατη κρίση κατά τη μεταπολεμική ιστορία της. Καθώς, μετά από τη βαριά και πολυαίμακτη εμπειρία των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, οικοδομήθηκε πάνω στην ιδέα “ποτέ πια”, απώθησε από το οπτικό της πεδίο τη Γεωπολιτική. Το ΝΑΤΟ και οι Ηνωμένες Πολιτείες κρίθηκαν επαρκείς για τη διαχείριση και την άμυνα στις όποιες απειλές.

Αυτό το δόγμα έχει ξεπεραστεί εν τοις πράγμασι. Βεβαίως, όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία, η ταχεία αντίδραση του ΝΑΤΟ και της Ευρώπης έδειξαν να δικαιώνουν το υφιστάμενο σχήμα της συμπληρωματικότητας. Στη συνέχεια, όμως, η αιφνίδια αιματηρή δράση της Χαμάς και η συνεπαγόμενη ισραηλινή εισβολή στη Γάζα ανέδειξαν και τα όριά του. Επιπροσθέτως, έχουν πολλαπλασιαστεί τα ερωτηματικά ως προς τον μελλοντικό ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών.

Η Ευρώπη, επομένως, έχει ζωτικά διλήμματα και προβλήματα. Σε έναν κόσμο υπό πολυδιάσπαση, καλείται να συστήσει έναν πλήρη πόλο, ώστε να προστατεύει τα συμφέροντα των πληθυσμών της. Παράλληλα με τη διεύρυνση ante portas, επείγει η ανάγκη για κοινή εξωτερική και αμυντική πολιτική. Έχει αυτήν τη δυνατότητα; ή, μήπως, αν αυτό αποτύχει, θα οδηγηθεί σε αποσύνθεση και οπισθοδρόμηση;

Ασφαλώς, οι κρίσιμες αποφάσεις δεν θα ληφθούν κατά τον ερχόμενο χειμώνα. Αν υπάρξουν, θα τελεσφορήσουν μετά τις ευρωπαϊκές εκλογές. Όμως, το άμεσο μέλλον, “ο χειμών”, πρέπει να καταστεί για την Ευρώπη μια περίοδος ενότητας, περισυλλογής και προσαρμογής στις τρέχουσες ραγδαίες αλλαγές. Σε αυτό το χειμωνικό πλαίσιο ενδέχεται να αναδυθεί η απαραίτητη γεωπολιτική Ευρώπη.

*Ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής και Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο της Σορβόννης