του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη*
Συχνά τίθεται το ερώτημα τού τι είναι χρόνος και της σημασίας του. Η φυσική αρνείται να το θέσει: μετρά τον χρόνο και προτείνει διάφορες θεωρίες μέσα στις οποίες δεν αναγνωρίζουμε τον χρόνο του κόσμου μας. Ακόμη, αρνούμενη να τον ορίσει, η φιλοσοφία έχει καταφύγει γενικά στη συνείδηση του χρόνου, χωρίς όμως να λέει κάτι για τον ίδιο το χρόνο.
Ωστόσο, υπάρχει μια έννοια του χρόνου που δεν οφείλει τίποτα στη συνείδηση ή την κοσμική τάξη, είναι αυτή του κόσμου αυτού στον οποίο ζούμε και για τον οποίο αναφερόμαστε. Αυτό με το οποίο διακρίνεται το πριν και το μετά, αυτό που μας προσδιορίζει ότι τα όντα αλλάζουν κ.λπ.
Το άρθρο αυτό βασίζεται στο πρόσφατο βιβλίο του Γάλλου φιλόσοφου, Francis Wolff, ομότιμου καθηγητή στην Ecole Normale Superieure, με τίτλο «le Temps du Monde», εκδόσεις Fayard, 20.09.2023, 272 σελίδες.
Αιωνιότητα vs «το Σήμερα»
Από το λατινικό tempus: στιγμή, περίοδος, εποχή, ο χρόνος αναφέρεται σε μια περίοδο που περνά ανάμεσα σε δύο γεγονότα. Χαρακτηρίζεται από αλλαγή (κατά τον Πλάτωνα, ορίζεται ως κινούμενη εικόνα της αιωνιότητας) και μη αναστρέψιμη (δεν μπορούμε να πάμε πίσω στο χρόνο, εκτός από τη μυθοπλασία). Ο χρόνος είναι έτσι προσανατολισμένος: έρχεται από το μέλλον, περνά από το παρόν και χάνεται στο παρελθόν. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο χρόνος είναι ο αριθμός της κίνησης, ενώ κατά τον Henri Bergson, η καθαρή ροή της διάρκειας. Οι φιλόσοφοι πάντα όριζαν το χρόνο ως αλλαγή: «περνάει», δεν μπορούμε «να αναστείλουμε τη φυγή του».
Ο συγγραφέας Francis Wolff αναφέρει ένα διαφορετικό συλλογισμό: εάν ο χρόνος είναι πράγματι η συνθήκη της αλλαγής και αν η αλλαγή μας επιτρέπει να αντιληφθούμε το χρόνο, αυτός δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να ταυτιστεί με την αλλαγή. Γιατί η αλλαγή των πρόσκαιρων όντων είναι αδιαχώριστη από τη μονιμότητα. Μόνο ένα πράγμα που παραμένει ίδιο μπορεί να αλλάξει. Σχεδιάζοντας τη μονιμότητα και τη διαδοχή, ο χρόνος του κόσμου ξεδιπλώνεται σε δύο διαστάσεις:
– Τάξη: ο χρόνος μειώνεται σε μια καθαρή διαδοχή καταστάσεων του κόσμου που ξεκίνησαν από το πουθενά.
Αυτή είναι η θέση των υποστηρικτών της αιωνιότητας.
– Γίγνεσθαι: ο χρόνος μειώνεται στη ροή του στο παρόν. Αυτή είναι η θέση των υποστηρικτών του «σήμερα».
Για το συγγραφέα, ένα γεγονός του παρελθόντος υπάρχει πραγματικά, σε αντίθεση με μια μυθοπλασία, και τίποτα δεν μπορεί να το εμποδίσει να υπάρξει. Με βάση αυτό το συλλογισμό, φθάνουμε σε ένα πρώτο ορισμό του χρόνου: «γίνεται το παρελθόν του παρόντος». Αυτός ο χρόνος εξασφαλίζει την ύπαρξη ενός κοινού κόσμου όπου ζούμε και για τον οποίο αναφερόμαστε. Κάνει δυνατή τη γλώσσα, τον ορθολογισμό και την αλήθεια. Προϊόν της επιθυμίας να «ξεπεραστεί» λογικά το ζήτημα του χρόνου, αυτός ο ορισμός είναι τελικά πολύ σοφός.
Συμπερασματικά, σχετικά με το χρόνο, οι φυσικές θεωρίες διχάζονται, όπως έχει επαναληφθεί συχνά και τα φιλοσοφικά δόγματα επίσης διχάζονται, είναι αυτονόητο. Βέβαια, η φιλοσοφία μπορεί να ξαναρχίσει την ανάλυση της έννοιας του χρόνου που υποστηρίζεται από ολόκληρη την παράδοση, από τον Αριστοτέλη έως τον Bergson, από τον Kant έως τον David Lewis. Προσπαθεί να προσφέρει νέες απαντήσεις στα πιο κλασσικά ερωτήματά μας.
– Το μέλλον είναι μια ψευδαίσθηση;
– Υπάρχει το παρελθόν ή είναι απλώς μόνο μια ψευδαίσθηση;
– Γιατί ο χρόνος είναι μη αναστρέψιμος;
– Πρέπει να φανταστούμε ως ένα βέλος που στοχεύει στο μέλλον ή ως ένα ποτάμι που οδηγεί το παρόν μας στο παρελθόν;
Αυτά τα προβλήματα δεν έχουν εξαντλήσει τα μυστήριά τους. Στο τέλος της έρευνας, υπάρχει η ελπίδα να ρίξει φως σε αυτό που ο ίδιος ο Einstein θεωρούσε το αίνιγμα της «στιγμής».
*Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France, CIHEAM – International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, France, Greece
**πρώτη δημοσίευση: Οικονομικός Ταχυδρόμος
