του Αθανάσιου Χ. Παπανδρόπουλου
Ο Αμερικανός καθηγητής ανθρωπολογίας και βιολογικών επιστημών Ρόμπερτ Τράϊβερς (RobertTrivers) θεωρείται κορυφαίος στον κλάδο της εξελικτικής βιολογίας και το 2007 τιμήθηκε για το έργο του από την Βασιλική Ακαδημία Επιστημών της Σουηδίας με το Βραβείο Crafoord -το οποίο απονέμεται σε πεδία που δεν καλύπτονται από το Βραβείο Νόμπελ.
Ειδικός στην ανάλυση της κοινωνικής εξέλιξης, της σύγκρουσης και της συνεργασίας, ο Αμερικανός καθηγητής έγραψε το 2011 ένα εντυπωσιακό βιβλίο με τίτλο Η Μωρία των Ανοήτων – Η λογική της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης στην ανθρώπινη ζωή (εκδόσεις Κάτοπτρον). Άψογα μεταφρασμένο από τον δρα βιολογίας Παναγιώτη Δεληβοριά, το βιβλίο αυτό είναι εκπληκτικό και «πονηρό» ταυτοχρόνως. Ο αναγνώστης του, αν έχει στοιχειώδη φαντασία και διαύγεια, διαβάζοντας τις 600 σελίδες του ανακαλύπτει σε όλες τις διαστάσεις του το σύγχρονο ελληνικό δράμα.
Δράμα το οποίο, βέβαια, ο Ρ. Τράϊβερς αγνοούσε όταν έγραφε το βιβλίο του, καθ’ όσον, όπως τονίζει στον ελληνικό πρόλογο του, έχει επισκεφθεί την χώρα μας μία μόνον φορά. Χαρακτηρίζει δε λίαν επιεικώς την εμπειρία του απελπιστική.
Τι περιγράφει, όμως, ο συγγραφέας στο όντως εντυπωσιακό βιβλίο του; Αναλύει με αριστοτεχνικό τρόπο γιατί λέμε ψέματα στους εαυτούς μας και στην συνέχεια εξηγεί γιατί η αυτοεξαπάτησή μας γίνεται εργαλείο εξαπάτησης των άλλων.
Άθελά του, έτσι, ο συγγραφέας δίνει τα κλειδιά σε όποιον θέλει να καταλάβει πώς το ψέμα και ο δόλος έφεραν την χώρα στις πολύ δύσκολες και επώδυνες καταστάσεις που βίωσε τα τεέυταία χρόνια και επιτρέπει να γίνει κατανοητό ότι, στο μέτρο που η κατάσταση αυτή δεν θα διδάσκει, ίσως τα χειρότερα, να είναι μπροστά μας. Τώρα δε, όχι μόνο από οικονομικής και κοινωνικής σκοπιάς, αλλά και από γεωπολιτικής, με δεδομένες τις εξελίξεις στην περιοχή μας αλλά και στον ευρύτερο διεθνή χώρο. Οι δε καιροί μας δεν σηκώνουν αυταπάτες και ψευδαισθήσεις, γιατί και το γεωπολιτικό κλίμα δεν είναι ότι καλύτερο.
«Είμαστε παθιασμένοι ψεύτες», γράφει ο Ρ. Τράϊβερς, «ακόμη και απέναντι στον εαυτό μας. Η γλώσσα, τα πολυτιμότερο απόκτημα του είδους μας, όχι μόνο ενισχύει την ικανότητα μας να ψευδόμαστε, αλλά επεκτείνει κατά πολύ το εύρος της. Μπορούμε να πούμε ψέματα για συμβάντα απόμακρα στον χώρο και τον χρόνο, για τις λεπτομέρειες και το νόημα της συμπεριφοράς των άλλων, για τις ενδόμυχες σκέψεις και τις επιθυμίες, κ.ο.κ. Προς τί, όμως, η αυτεξαπάτηση; Η απάντηση βρίσκεται στην άρνηση της πραγματικότητας.
Στην ελληνική περίπτωση, είναι γνωστή η μέσω της αυταπάτης πλήρης απομάκρυνση του ελληνικού λαού από την πραγματικότητα – μέρος του οποίου ακόμη και σήμερα κλείνει μάτια και αυτιά μπροστά στα γεγονότα και τη δύναμη των αποδείξεων. Αυτό συμβαίνει γιατί στην χώρα μας κυριαρχούν δύο φαινόμενα: η μεροληπτική ερμηνεία της πληροφορίας και η πολύ ασθενής μνήμη.
Στις περιπτώσεις αυτές, ο αποδέκτης μίας πληροφορίας αντλεί από αυτήν μόνον το περιεχόμενο που τού είναι αρεστό και θυμάται ότι ικανοποιεί την αντιληπτική του ικανότητα. Έτσι, το άτομο γίνεται ευάλωτο στην χειραγώγηση, η οποία τελικώς είναι το αποτέλεσμα του υψηλού βαθμού εξαπάτησης του εαυτού του.
Υπό αυτή την έννοια, ένα βασικό συμπέρασμα που προκύπτει από την ανάγνωση της Μωρίας των Ανόητων είναι αυτό που λέει ότι, όσα περισσότερα ψέματα λέει ένας λαός στον εαυτό του, τόσο ευκολότερα και βαρύτερα μπορεί να εξαπατηθεί. Ακόμα χειρότερα, ο λαός αυτός μπορεί να ζει υπό μόνιμο καθεστώς αυταπάτης, με το κόστος της τελευταίας να είναι ιδιαιτέρως υψηλό, ανάλογα με την περίπτωση. Ιδιαιτέρα δε, σε εποχές ταχείας μεταβολής των τεχνολογικών εξελίξεων και πολλαπλασιασμού των γνώσεων με ασυνήθιστούς ρυθμούς, στο μέτρο μάλιστα που οι γνώσεις αποτελούν κορυφαίο συντελεστή παραγωγής. Καλό θα ήταν έτσι, πέρα από βαρύγδουπες κουβέντες να προσέχαμε λίγο τι γίνεται και στο χώρο της Παιδείας μας, αν αυτή η έννοια έχει ακόμα κάποιο περιεχόμενό.
