Το Δημογραφικό ως ζήτημα ιδεολογίας, αξιών και συμφέροντος

του Γιάννη Νικολή*

Θα ήθελα να εστιάσω κατ’ αρχάς στις κρατικίστικες αφηγήσεις, οι οποίες θεωρούν ότι το Δημογραφικό θα λυθεί με κρατικές παρεμβάσεις παροχών και ενισχύσεων και κατά δεύτερον, να αναδείξω το πρόβλημα ως ζήτημα ιδεολογίας, αξιών και συμφέροντος. Θα καταλήξω σε ορισμένες προτάσεις που έχουν σχέση με τις αντιλήψεις που επικρατούν, απορρίπτοντας τις «θεωρίες» περί της αναγκαίας κρατικής βοήθειας και παροχών προς τα νέα ζευγάρια.

Οι διαδεδομένες και απολύτως αποδεκτές (ως ισχύουσες) απόψεις λένε ότι για να λυθεί το Δημογραφικό είναι απαραίτητο το κράτος να παρέμβει. Όπως παρεμβαίνει στην οικονομία, στην παιδεία, στην υγεία και αλλού, κάνοντας τα πράγματα όλο και πιο χάλια μετά από κάθε παρέμβασή του.

Πρέπει, λένε, να δοθούν ενισχύσεις στις νέες οικογένειες, χρήματα για κάθε παιδί, διορισμοί στο κράτος, συντάξεις στις μητέρες κ.α. Μέτρα αυτού του τύπου έχουν ληφθεί και λαμβάνονται αλλά το πρόβλημα δεν λύνεται. Προφανώς διότι δεν είναι ένα οικονομικό πρόβλημα αλλά κάτι πολύ βαθύτερο, είναι πρόβλημα αξιών.

Σε πολλές παλαιότερες κοινωνίες, η αξία της γονεϊκότητας ήταν δεδομένη. Το να μην έχεις παιδιά εμπεριείχε ένα βαθμό απαξίας. Αξία εμπεριείχε τα παιδιά να είναι εργατικά και επιτυχημένα, γεγονός που «ανέβαζε» την αξία της γονεϊκότητας. Μια κοινωνία αυτού του τύπου ήταν η ελληνική κοινωνία στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα αλλά και παλαιότερα. Ένα ζητούμενο κατά συνέπεια είναι η ανάδειξη της γονεϊκότητας ως αξίας. Δηλαδή ο εκάστοτε γονιός να αποτελεί ένα σεβαστό μέλος της κοινωνίας ως εκ του γεγονότος ότι έχει κάνει και μεγαλώσει παιδιά. Αν μάλιστα τα παιδιά είναι εργατικά και επιτυχημένα, η αξία του γονιού να «ανεβαίνει»… «κατακόρυφα»...

Ένας γονιός του σήμερα με πολλά παιδιά μπορεί και να «ακούσει»: «Καλά, πού πήγες και έμπλεξες;»…

Το επόμενο κρίσιμο σημείο είναι η άντληση ικανοποιήσεων από την ιδιότητα του γονιού. Σπάνια σήμερα δίνεται αξία στο τι αποκομίζει ο γονιός ως ικανοποιήσεις από τον ρόλο του. Τα παιδιά έχουν ανάγκες (είναι αναμφισβήτητο) και οι γονείς καλούνται να τις καλύψουν (και πολύ σωστά). Συνήθως όμως οι γονείς είναι εγκαλούμενοι και μάλιστα συνεχώς για διάφορα λάθη και παραλείψεις που «όφειλαν» να μην κάνουν και ως εκ τούτου είναι καταδικαστέοι.

Ασφαλώς οι γονείς κάνουν λάθη, πάντα έκαναν. Και ασφαλώς τα παιδιά υφίστανται τα λάθη των γονιών. Όμως το πρόβλημα δεν είναι εδώ. Το πρόβλημα βρίσκεται στην απαίτηση από τη μεριά της κοινωνίας (και των παιδιών) να είναι οι αλάνθαστοι γονείς. Κάτι αδύνατον δηλαδή καθώς κανείς δεν ξέρει εκ των προτέρων τον ρόλο του γονιού και φυσικά δεν τον έχει ασκήσει…

Αξίζει εδώ να αναλογιστούμε και την αξία της «σκληρής αγάπης» (tough love στα νεοελληνικά), που σε παλαιότερες εποχές συνέβαλε στην ανάπτυξη ισχυρών προσωπικοτήτων. Οι Γερμανοί μεσοαστοί, για παράδειγμα, συνήθιζαν να στέλνουν τα παιδιά τους να εργάζονται στους ανταγωνιστές τους. Κι αυτό σήμαινε πολλά σε επίπεδο εμπειριών, ανάπτυξης και ισχυροποίησης της προσωπικότητας των παιδιών.

Κατά συνέπεια, η γονεϊκότητα ως τίτλος τιμής, ο σεβασμός προς τους γονείς και η αναγνώριση ότι μπορούν να κάνουν λάθη, χωρίς αυτό να μειώνει την αξία και την τιμή ως εκ της ιδιότητάς τους, είναι κρίσιμοι παράγοντες. Κοντά σ’ αυτά να προσθέσουμε και τις ικανοποιήσεις που οι γονείς είναι απαραίτητο να παίρνουν σ’ αυτό το ταξίδι της γονεϊκότητας που συναρτάται και με τη στάση των παιδιών. Αυτά σήμερα ελλείπουν, χωρίς να απασχολούν την κοινωνία, τους γονείς ή τα παιδιά.

Ας μεταφερθούμε όμως και στο συμφέρον που περιέχει η γονεϊκότητα. Προφανώς η λέξη χρησιμοποιείται με ιδιαίτερο σεβασμό διότι το συμφέρον είναι που κινεί ανθρώπους και κοινωνίες παρά τη συχνή δαιμονοποίησή του. Τι συμφέρον μπορεί να υπάρξει από τη γονεϊκότητα;

Σε παλαιότερες περιόδους, τα πολλά παιδιά σήμαιναν και πολλούς εργαζόμενους σ’ ένα σπίτι. Τα παιδιά εργάζονταν στο πλαίσιο της οικογενειακής λειτουργίας και συνέβαλλαν στην παραγωγή πλούτου της οικογένειας.

Επιπρόσθετα υπήρχε και η αναμονή, οι γονείς στα γεράματά τους να «φροντισθούν» από κάποιο εκ των παιδιών. Σήμερα η εργασία και συμβολή των παιδιών στην ευμάρεια μιας οικογένειας είναι σχεδόν απαγορευμένη. Η θέση των ηλικιωμένων είναι στα γηροκομεία. Ποιο μπορεί να είναι επομένως το συμφέρον για να γίνουν μεγάλες οικογένειες;

Κατά τη συλλογιστική του άρθρου, το συμφέρον από τη δημιουργία οικογενειών και μάλιστα μεγάλων είναι οι σχέσεις. Οι σχέσεις είναι που θα προσφέρουν ικανοποιήσεις, χαρές και περηφάνια στους γονείς. Εν δυνάμει θα προσφέρουν και υλικό πλούτο που θα προκύπτει δια του δικτύου των σχέσεων μιας μεγάλης οικογένειας.

Επιπρόσθετα, η αγάπη για την πατρίδα είναι ένα άλλο ζητούμενο. Η αγάπη και η νοηματοδότηση της πατρίδας ως κάτι πολύτιμο και σημαντικό είναι κίνητρα για να «κάνουμε» παιδιά. Όμως σήμερα ακόμη κι η αγάπη για την πατρίδα μοιάζει αμφίβολη και ξεπερασμένη.

Τέλος, να αναφερθούμε και στα εισοδήματα. Τα παιδιά και μάλιστα τα πολλά παιδιά έρχονται πιο εύκολα όταν υπάρχουν υψηλά εισοδήματα. Τα υψηλά εισοδήματα προϋποθέτουν πλούσιες κοινωνίες με υψηλές αμοιβές και οι πλούσιες κοινωνίες είναι αυτές που παράγουν και καινοτομούν. Απαιτείται δηλαδή και μια άλλη σημαντική αλλαγή. Να γίνει η Ελλάδα μια χώρα καινοτομίας και παραγωγής. Είναι σε όλους γνωστό ότι η Ελλάδα είναι μακριά και από την καινοτομία και την παραγωγή.

Εν κατακλείδι, για την επίλυση του Δημογραφικού απαιτείται μια επανάσταση αντιλήψεων, νοοτροπίας και πρακτικών ζωής, όχι κρατικές παρεμβάσεις που δεν οδηγούν πουθενά.

*Ψυχίατρος, Διδάκτωρ Ψυχιατρικής ΑΠΘ, Ομαδικός Αναλυτής, Μέλος της Group Analytic Society International (G.A.S.I.), Ιδρυτικό μέλος & Πρόεδρος του Ελληνικού Δικτύου Ομαδικών Αναλυτών (Ε.Δ.Ο.Α.)