του Aθ. Χ. Παπανδρόπουλου
Με αφύπνισε για τα καλά, ο δωδεκάχρονος εγγονός μου, όταν με ρώτησε πριν λίγες ημέρες, «τι επίδομα θα παίρνει όταν μεγαλώσει;». Γιατί με ρωτάς, τον ρώτησα; «Να γιατί κάθε μέρα στο διαδίκτυο διαβάζω ότι η κυβέρνηση μοιράζει επιδόματα και δίνει 250 ευρώ στον κόσμο.... Κάτι τέτοιο δεν θέλουν και οι αγρότες με τους ταξιτζήδες που κλείνουν τους δρόμους;».
«Δεν είναι ώρα για τέτοιες συζητήσεις. Ρίζε βάρος στα μαθήματα και στις προπονήσεις στην Ακαδημία Μπάσκετ του Παναθηναϊκού και κάποια στιγμή θα μιλήσουμε και για επιδόματα.....», είπα στον εγγονό. Και τον είδα να χαμογελάει με νόημα. Τα λόγια του όμως, προσωπικά με προβλημάτισαν και πολύ μάλιστα. Άθελά του, ο μικρός είχε θίξει ένα τεράστιο θέμα.... Το οποίο βέβαια σε κάποιο βαθμό αφορά και το μέλλον του.
Η παρατήρησή του μου έφερε στο νου ένα θαυμάσιο βιβλίο του 92χρονου σήμερα νομπελίστα το 2006 Αμερικανού οικονομολόγου Edmund Phelps, το οποίο με τίτλο «Πρόοδος για όλους» (Εκδόσεις Επίκεντρο), φέρνει στο προσκήνιο το ρόλο του δυναμισμού μιας κοινωνίας στην ανάπτυξή της.
«...........Στο νέο βιβλίο μου...», γράφει ο νομπελίστας οικονομολόγος και επικεφαλής του Κέντρου για τον «Καπιταλσμό και την Κοινωνία» του Πανεπιστημίου Κολούμπια, «.......παρουσιάζω μια νέα άποψη για το τι είναι η ευημερία των εθνών, στην καρδιά της οποίας βρίσκεται η ψυχική ακμαιότητα - δέσμευση, αντιμετώπιση των προκλήσεων, αυτοέκφραση και προσωπική ανέλιξη. Η απόκτηση εισοδήματος μπορεί να οδηγήσει σε προόδο, αλλά μόνη της δεν είναι μορφή ψυχικής προόδου. Η ψυχική πρόοδος σε κάποιο άτομο προέρχεται από την εμπειρία του καινούργιου: νέες καταστάσεις, νέα προβλήματα, νέες γνώσεις και νέες ιδέες για ανάπτυξη και συνεισφορά.
Παρομοίως, η ευημερία σε εθνική κλίμακα - η πρόοδος για όλους - προέρχεται από την ευρεία συμμετοχή των ανθρώπων στις διαδικασίες της καινοτομίας: τη σύλληψη, την ανάπτυξη και τη διάδοση καινούργιων μεθόδων και προϊόντων.Πρόκειται για - εγχώρια καινοτομία από τα κάτω. Αυτός ο δυναμισμός μπορεί να περιοριστεί ή να αποδυναμωθεί από θεσμούς που προκύπτουν από την ατελή κατανόηση ή από ανταγωνιστικούς στόχους. Όμως οι θεσμοί από μόνοι τους δεν μπορούν να τον προκαλέσουν. Ο ευρύς δυναμισμός πρέπει να ενισχύεται από τις σωστές αξίες και να μην αποδυναμώνεται από άλλα ευφυολογήματα.
Είναι πολύ σημαντικό ένας λαός να αναγνωρίσει ότι η ευημερία του εξαρτάται από το εύρος και το βάθος της καινοτομικής δραστηριότητάς του. Τα έθνη που δεν γνωρίζουν από πού προέρχεται η ευημερία τους μπορεί να προχωρήσουν σε ενέργειες που θα έχουν κόστος στον δυναμισμό τους.
Η Αμερική, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, σήμερα δεν παράγει το ποσοστό καινοτομίας και υψηλής ικανοποίησης από την εργασία που παρήγε τη δεκαετία του 1970. Και οι συμμετέχοντες δικαίως βλέπουν ότι οι προοπτικές της ευημερίας τους - της αυτοπραγμάτωσης, όπως την ονομάζει ο Τζων Ρωλς - χαραμίζονται. Κατά τον προηγούμενο αιώνα, οι κυβερνήσεις επεδίωκαν να εξασφαλίσουν εργασία στους ανέργους ώστε να ευημερήσουν και πάλι. Τώρα το έργο τους είναι μεγαλύτερο: να ανατρέψουν τις απώλειες ευημερίας μεταξύ των εργαζομένων. Κάτι τέτοιο απαιτε[ι νομοθετικές και ρυθμιστικές πρωτοβουλίες που δεν σχετίζομαι με την ενίσχυση είτε της «ζήτησης» είτε της «προσφοράς».
Θα απαιτήσει πρωτοβουλίες που θα βασίζονται στην κατανόηση των μηχανισμών και των τρόπων σκέψης στους οποίους βασίζεται η υψηλή καινοτομία. Ωστόσο, είναι σίγουρο ότι οι κυβερνήσεις μπορούν να τα καταφέρουν. Ορισμένες άνοιξαν τον δρόμο στην καινοτομία πριν από δύο αιώνες. Αυτές τις σκέψεις είχα στο μυαλό μου όταν συνέλαβα την ιδέα αυτού του βιβλίου. Πίστευα πως το μόνο πρόβλημα ήταν η τρομερή άγνοια.
Τελικά κατάλαβα ότι υπήρχε και ένα άλλο πρόβλημα: μια αντίσταση στις νεωτερικές αξίες και τη νεωτερική ζωή. Οι αξίες που στήριζαν την υψηλή ευημερία συγκρούονταν με άλλες αξίες που εμπόδιζαν και υποτιμούσαν την προσωπική άνθηση. Το τίμημα για την ευημερία ήταν πολύ βαρύ. Εγείρονται ερωτήματα σχετικά με το ποιος τρόπος ζωής είναι ο καλύτερος και, επομένως, ποιο είδος κοινωνίας και οικονομίας θα ήταν προτιμότερο να έχουμε.
Υπάρχουν προτροπές στην Αμερική για συντηρητικούς στόχους που είναι από παλιά γνωστοί στην Ευρώπη, όπως για μεγαλύτερη κοινωνική προστασία, κοινωνική αρμονία και δημόσιες πρωτοβουλίες που εξυπηρετούν το εθνικό συμφέρον. Κάποιες αξίες οδήγησαν μεγάλο μέρος της Ευρώπης να έχει μια συντηρητική, μεσαιωνική άποψη για το κράτος - να το βλέπει μέσα από τον «φακό του κορπορατισμού». Υπάρχουν επίσης προτροπές να δοθεί περισσότερη προσοχή στην κοινότητα και τις οικογενειακές αξίες.
Λίγη επίγνωση υφίσταται για το πόσο πολύτιμη υπήρξε η σύγχρονη ζωή, με την ψυχική πρόοδο της. Δεν υπάρχει πλέον ούτε στην Αμερική ούτε στην Ευρώπη αίσθηση του τι σήμαινε μαζική πρόοδος….. Ολοένα και περισσότερο, οι διεργασίες για την επίτευξη καινοτομίας σε ένα έθνος - η ακαταστασία στη δημιουργία, η φρενίτιδα της ανάπτυξης και η επώδυνη στιγμή όταν τα καινούργια πράγματα χάνουν την επιρροή τους - θεωρούνται ένα τίμημα το οποίο οι πρόσκαιρες υλιστικές κοινωνίες ήταν πρόθυμες να ανεχθούν προκειμένου να αυξήσουν το εθνικό τους εισόδημα και την εθνική τους ισχύ, αλλά εμείς πλέον δεν είμαστε πρόθυμοι να το πληρώσουμε.
Αυτό το βιβλίο είναι η αντίδρασή μου σε αυτές τις εξελίξεις: αναγνωρίζει την αξία της προόδου που αποτέλεσε τον ανθρωπιστικό θησαυρό της νεωτερικότητας. Αποτελεί επίσης έκκληση να αποκατασταθεί ό,τι χάθηκε και να μην απορριφθούν οι νεωτερικές αξίες που ενέπνευσαν την ευρεία ευημερία των σύγχρονων κοινωνιών............».
Διαβάζοντας αυτά τα πλήρη σε νόημα και περιεχόμενο λόγια και παρακολουθώντας τους κομπασμούς και θριαμβολογίες της κυβέρνησης για τις μοιρασιές επιδομάτων και τις επιβολές προστίμων σε μεγάλες εταιρίες, που «πουλάνε» σε ένα φθονερό κοινό, ένας προοδευτικός πολίτης δεν μπορεί να αισθανθεί κάτι διαφορετικό από απέραντη θλίψη. Ιδιαίτερα δε όταν βλέπει ότι η Ελλάδα είναι στις τελευταίες θέσεις της καινοτομίας και της παραγωγικότητας μεταξύ των χωρών – μελών του ΟΟΣΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Όσο για τον πρωθυπουργό, λέξεις όπως δυναμισμός, ελευθερία, ανθρώπινη δράση, πρωτείον του ατόμου και άλλα σχετικά, φαίνεται να τις έχει διαγράψει από τη δημόσια φιλοσοφία του. Το "νέο πελατειακό κράτος", ήτοι κατά Φέλπς, ο «νέος κορπορατισμός», είναι η κορυφαία προτεραιότητα.Και αυτό σε μία κοινωνία που τα δυναμικά παιδιά της…τα βλέπει ως ενόχληση.
