Ο χαμένος ελληνικός φιλελευθερισμός

Του Ανδρέα Ανδριανόπουλου*

Θυμόμαστε την Επανάσταση του ’21 κάθε επέτειο. Σαν κίνηση εθνικής ρουτίνας. Έχοντας βάλει στο περιθώριο τις ιδέες που την προκάλεσαν. Και που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της.

Οι ιδέες για τον ξεσηκωμό ξεκίνησαν από τις εύπορες κοινότητες της διασποράς. Εκεί δηλαδή που είχε αναπτυχθεί το ελεύθερο εμπόριο, κυρίως στα αστικά κέντρα έξω από τον κυρίως ελληνικό κορμό, αλλά και στις εφοπλιστικές κοινότητες των νησιών (Ύδρα, Σπέτσες).

Λόγω διεθνών εξελίξεων υπήρχε τεράστια οικονομική ευημερία σε μερικές περιοχές. Μεγάλα κεφάλαια ήσαν διαθέσιμα που μπορούσαν να διατεθούν για χρηματοδότηση του αγώνα (βλ. καθ. Βασ. Κρεμμυδά, 1821). Όλοι αυτοί οι παράγοντες υπήρξαν ζωτικοί για μπόλιασμα της εξέγερσης με ιδέες φιλελεύθερες που ήταν ξεχωριστές για την εποχή αλλά και για την περιοχή (Βαλκάνια, οθωμανικές κτήσεις).

Η Επανάσταση συνδυάζει την πείρα και το ετοιμοπόλεμο των επαγγελματικών τάξεων του εσωτερικού με τις πρωτότυπες ιδέες για την οργάνωση κράτους των Ελλήνων της διασποράς: Φιλική Εταιρεία, Ρήγας, Κοραής, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος.

Παρά τις μεγάλες καταστροφές (Χίος, Ιμπραήμ, Μεσολόγγι), η επιμονή των αγωνιστών στο έργο τους έκανε δυνατή τη φιλελληνική ναυμαχία στο Ναυαρίνο – 1827. Ιδιαίτερα μάλιστα η δυνατότητα των ηγετών της Επανάστασης να αξιολογήσουν συμφέροντα μεγάλων δυνάμεων και να συνδυάσουν συντονισμό τους σε κινήσεις υπέρ της Ελλάδος.

Η σύσταση του νέου κράτους και ο συγκεντρωτισμός που επελέγη (απόρριψη αποκεντρωμένου μοντέλου του συντρόφου του Μπάιρον, Στάνχοουπ – συνεργάτη του μεγάλου στοχαστή Μπένθαμ, έλευση Καποδίστρια κι ύστερα των Βαυαρών) οδήγησε σε ενταφιασμό φιλελεύθερων αρχικών αντιλήψεων κι επαναφορά βυζαντινών αντιλήψεων και δοξασιών/κυριαρχίας του κλήρου.

Οι ηγέτες της Επανάστασης οραματίστηκαν μια ευρωπαϊκή αστική κοινωνία τη στιγμή που δεν υπήρχε ίχνος αστικής τάξης αλλά ούτε και αντίληψη εμπορίου και ανοιχτών οικονομικών συναλλαγών στην υπόδουλη χώρα.

Στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είχε εξοβελισθεί το εμπόριο, είχε εγκαταλειφθεί ο στόλος στα χέρια Βενετσιάνων και Γενοβέζων και η επιχειρηματική δράση και η έννοια κέρδους ήσαν περιθωριοποιημένες. Μεγάλα στη συνέχεια έτσι εμπόδια για ανάπτυξη αστικής κοινωνίας. Τεράστια παρεμβατική σκιά κεντρικού κράτους. Όλα τα σύγχρονα επαγγέλματα ιδρύθηκαν με αποφάσεις του Δημοσίου.

Οικονομική ατομική εξέλιξη κάτω από έλεγχο του κράτους. Εξού πελατειασμός, περιθωριοποίηση αυτόνομης κοινωνίας, συνεχείς εξωτερικοί δανεισμοί και χρεοκοπίες (βλ. εξαιρετικό βιβλίο Π. Γεννηματά, Ελλάς: Δύση ή Ανατολή;).

Η εγκατάλειψη του φιλελευθερισμού υπήρξε η αιτία των κακοτυχιών της ελληνικής κοινωνίας…

*Πρώην υπουργός