του Αθανάσιου Χ. Παπανδρόπουλου
Δημοσιευμένο στην ενότητα «Νέες εποχές» του «Βήματος της Κυριακής» της 23ης Νοεμβρίου 1997, το κείμενο του καθηγητή κ. Θ.Π.Τάσιου που ακολουθεί, είναι εξόχως επίκαιρο και δίνει μια ιδιαίτερη διάσταση στην συζήτηση που εδώ και λίγο καιρό έχει ξεκινήσει με αντικείμενο την εννοια και το περιεχόμενο. της «Ευρωπαϊκής ταυτότητας». Μιά έννοια για την οποίαν οι θέσεις και απόψεις διίστανται,όχι χωρίς λόγο ε Άι. Έγραφε λοιπόν πριν 22 χρόνια ο καθηγητής κ. Θ.Π. Τάσιος:
«1. Κατά καιρούς γίνεται λόγος για τα «κοινά ιδεώδη» των ευρωπαίων πολιτών, για «πολιτισμική κοινότητα» των λαών ή, συνοπτικότερα, για την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Ο όρος (όσο σαφής ή ασαφής κι αν είναι) προέρχεται απ’ τη χρήση του στο πλαίσιο των επιμέρους εθνικών ομάδων, τα μέλη των οποίων υποτίθεται πως διαθέτουν μια λεγόμενη «εθνική ταυτότητα».
Αναβάλλοντας λίγο την απόπειρα ορισμών, θα λέγαμε ότι σε καιρούς σοβαρών αμφισβητήσεων της ίδιας της έννοιας της εθνικής ταυτότητας, η επέκταση της σε μια πολυεθνική Ομάδα είναι ακόμα πιο προβληματική. Θα βιαζόμουνα μάλιστα να σχολιάσω προχείρως το επιχείρημα «μα, στην Ευρώπη έχομε κοινή προέλευση απ’ τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, είμαστε (πρακτικώς όλοι) χριστιανοί, και μοιραζόμαστε και τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό»; Παραβλέποντας προς στιγμήν την έλλειψη εσωτερικής ενότητας των τριών αυτών κατηγορημάτων, θα έλεγα ότι την ίδιαν ακριβώς κληρονομία καμαρώνουν κι οι Αμερικές και η Αυστραλία.
Μήπως λοιπόν πρόκειται για «δυτική» μάλλον παρά για «ευρωπαϊκή ταυτότητα»; Kαι μήπως το ζητούμενον της «ευρωπαϊκής ταυτότητας» είναι περισσότερο σκοποθετικό και δεοντολογικό παρά περιγραφικό μιας πραγματικότητας; Η Ευρωπαϊκή Ένωση δηλαδή έχει σύνορα γεωγραφικά, καθώς και μια διακρατική πολιτική δομή και οικονομία. Το μόνο σχεδόν που θα της απέμενε για να ικανοποιήσει τον μηχανιστικό ορισμό μιας οιονεί-εθνικής ταυτότητας θα ήταν η μνήμη μιας ιστορικής συνέχειας και η συναίσθηση μιας κοινότητας ηθών, έτσι ώστε ν’ αποχτηθή άλλο ένα τονωτικό κίνητρο.
Πίσω όμως απ’ το φορμαλιστικό αυτό σχήμα προβάλλουν κιόλας οι διαφορές φυσιογνωμίας των Λαών - μελών της EE, καθώς κι οι εσωτερικές διαφορές ανάμεσα στις Περιοχές - Περιφέρειες που συναρτίζουν ένα Κράτος - μέλος. Φοβάμαι δηλαδή ότι το θέμα της «ευρωπαϊκής ταυτότητας» έχει ανάγκη από κάμποση εμβάθυνση - αν υποθέσωμε δηλαδή ότι ενδιαφέρει ένα τέτοιο «εκτός αγοράς» θέμα...
2. Και, πρώτα, τί είναι η «εθνική» ταυτότητα; Οπισθοβατώντας, διαδοχικά απ’ το Κράτος στην Περιφέρεια και στην Ομάδα, φθάνομε κάποτε στο Άτομο -τη μόνη συγκεκριμένη οντολογική πραγματικότητα πάνω στην οποία μπορεί να κλείση το κύκλωμα ελευθερία-και ευθύνη. Για ν’ αποφύγωμε λοιπόν τη στειρότητα ορισμένων ανθρωπολογικών μεθόδων, άς θυμηθούμε πώς στήνεταιι στο Άτομο ο προτιμώμενος κώδικας συμπεριφοράς (οι Αξίες δηλαδή) ο οποίος φέρει προς τον Άλλον; Επιλέγεται ό,τι συνφέρει (ασφάλεια, αλληλοβοήθεια πραχτική, οικονομία) και ό,τι ενδιαφέρει (διαπροσωπικές σχέσεις, υποστασιακή επιβεβαίωση στα μάπα του Διπλανού).
Μέσα δε στο κάθε Άτομο οι χτισμένες Αξίες του (καλοχτισμένες έως και σωρός από πέτρες, κατά περίπτωση) ιεραρχούνται κάπως: Όσα λοιπόν Άτομα συμμερίζονται κοινές «επικρατούσες» Αξίες (υψηλότερης προτεραιότητας) αισθάνονται μιαν κοινότητα και. μπορούν να διαφοροποιούνται σημαντικά απ’ τους υπόλοιπους, Το εύρος μιας τέτοιας . κοινότητας, υπό δεδομένες ιστορικές συνθήκες, μπορεί να είναι πολύ μεγάλο. Έτσι, και μόνον έτσι, είναι δυνητικώς εφικτή η διεύρυνση της ηθολογικής αυτής κοινότητας στο πλάτος μιας μείζονος Περιοχής. (Αλλιώτικα, ήδη απ’ την αρχή, η Ομάδα θα έπασχε από εγγενή ετερότητα, η οποία δεν μπορεί να ξεπερασΒή απ’ οποιονδήποτε εξωγενή ομοιοποιητικό μηχανικό). Ποιές λοιπόν είναι οι συνθήκες περιβάλλοντος που ευνοούν τη διεύρυνση αυτού του συναισθήματος «κοινότητας»; (Πρέπει δε αμέσως να παρατηρήσουμε οπ αυτές οι συνθήκες ενδέχεται να επιβάλλονται και εξωτερικώς, με τη βία ή με την «παιδεία»):
Πρώτον, η διαθεσιμότητα, επικοινωνίας (η ομογλωοσία τουλάχιστον), για να είναι δυνατή η δημιουργία γρήγορων επαφών των μικρών κοινοτήτων μεταξύ-τους. Δεύτερον, μερικά ιστορικά ενοποιητικά προηγούμενα ενεργούν ως θετικός καταλύτης (κοινές Μνήμες). Τρίτον, το κοινό θρήσκευμα μπορεί να παίξη έναν ρόλο πρωτεύοντα (σε ομάδες εντόνως κοσμικευμένης θρησκευτικότητας) ή δευτερεύοντα (όταν το θρησκεύεσθαι εκλεπτυνθή σε μια αποκλειστικώς υπερβατική στάση του Ατόμου). Τέταρτον, και σημαντικότατο, κάθε εξωτερικός κίνδυνος που απειλεί τις μικρές ομάδες προκαλεί συγκόλληση και προσφέρει (ετεροτροπικην, έστω) ταυτότητα. Τέτοια είναι η περίπτωση των εισβολέων, των επιδημιών, της κοινωνικής καταπιέσεως ή ακόμα και των εγγύς της Γης αστρικών αντικειμένων (κίνδυνος συγκρούσεως - πλανητική ενοποίηση).
Κάπως έτσι ευοδώνονται μές στην ιστορία οι εθνικές (ή και υπερεθνικές) ταυτότητες. Έτσι κατασκευάζονται με τη δομητική έννοια του όρου ή «κατασκευάζονται» με τη δύναμη των όπλων, ενίοτε και των πλύσεων εγκεφάλου: Η έννοια της εθνικής ταυτότητας λοιπόν μπορεί να έχη και σκουριές, τις οποίες πρέπει να τις ξεπλύνωμε, αν θέλωμε να κρατήσωμε το ουσιώδες.
3. Προς τούτο, το μοναδικό Εργαστήριο δοκιμασίας των ιδεών (η μακρόχρονη Ιστορία) προσφέρεται ως εμπειρία πολύτιμη. Ας θυμηθούμε προχείρως μερικά παραδείγματα.
Και πρώτα οι Εβραίοι της Διασποράς: Εδώ έχομε, εμφανή επαλήθευση μερικών απ’ τους συνήθως εσωγενείς παράγοντες της ταυτότητας (θρήσκευμα) και απ’ τους εξωγενείς (μόνιμος κίνδυνος απ’ τον περίγυρο) - δεν διαθέτομε όμως λεπτομερή στοιχεία για τους Εβραίους εκείνους οι οποίοι, μέσα στους αιώνες, βγήκαν απ’ το κοινό κανάλι εξαιτίας άλλων ιεραρχήσεων ;ων ατομικών αξιών-τους.
Πάμε τώρα στα παραδείγματα «υπερεθνικών» ταυτοτήτων που επιβλήθηκαν με τη βία ή από άλλη ιστορική συγκυρία: Η Γαλλία με τις αιματηρές παρεμβάσεις του δεκάτου τετάρτου Λουδοβίκου-της, η Ισπανία, το διά της βίας Ηνωμένον Βασίλειον της Μ. Βρετανίας, η Τουρκία, το Βέλγιο, η Σοβιετική Ένωση και η Γιουγκοσλαβία, ανάλογα με τον χρονικόν ορίζοντα διάρκειας της βίας ή της συγκυρίας, πέτυχαν ή απέτυχαν να εδραιώσουν τη «νέα» ταυτότητα. Δεν είναι δε πάντα εύκολη μια αξιολογική κρίση αυτών των φαινομένων ιδίως υπό το σημερινό πρίσμα Αξιών, οι οποίες θα επέτρεπαν ακριβώς μιαν αναΐεράρχηση προτιμήσεων, τέτοια που να οδηγή διαλεκτικά στο ξεπέρασμα δυό ανταγωνιστικών αγαθών, για χάρη ενός τρίτου που θα τοποθετούνταν ψηλότερα.
4. Έτσι, μ’ αυτά τα (διαγώνια έστω) εμπειρικά δεδομένα, ας περάσαμε τώρα στις σύγχρονες τάσεις που επηρεάζουν θετικά ή αποθετικά τις όποιες ταυτότητες.
Και, πρώτα πρώτα, για να μην είμαστε μπαταχτσήδες, οφείλαμε να θυμηθούμε ότι ο ευγενής αγώνας για τη Δημοκρατία νομιμοποιεί και ενθαρρύνη τη Διαφορά - στην κλίμακα των Ατόμων και στην κλίμακα των Περιφερειών. Προς την ίδια κατεύθυνση, η βαθμιαία «κάθαρση» μερικών κοινωνικών φαινομένων (εκλέπτυνση του θρησκευτικού συναισθήματος, εκλογίκευση του πατριωτισμού, ακύρωση της μεγαλορρημωσύνης που παγίδευε τους αφελείς κλπ.) είναι μια προοδευτική κατάκτηση. Όλα όμως τούτα τα δημοκρατικά και ουμανιστικά κατακτήματα στην άμβλυνση της «ταυτότητας» συμβάλλουν νομιμοποιώντας την ετερότητα. Έστω δε τούτο παρηγορία προς τους εραστές των «συλλογικών» ενθουσιασμών...
Δεύτερον, φαίνεται cm μερικά (καταρχήν «αναπόφευκτα») συγχρονικά φαινόμενα συμβάλλουν στη χαλάρωση των συνόρων ανάμεσα στις ταυτότητες, Πρόκειται (i) για την κυκλοφορία της «φθηνής» ΙΊληροφορίας (διαφήμιση, μόδα, εικόνες) αλλά και την παγκοσμιοποίηση της αγγλικής γλώσσας, (ii) για την κυκλοφορία των Τεχνικών προϊόντων (που εν πολλοίς είναι και φορείς κουλτούρας) και (iii) για την κυκλοφορία των Καλλιτεχνικών προϊόντων, που αδελφώνων τους λαούς και διευρύνουν τις ευαισθησίες. Όλη ετούτη η πλημμυρίδα δεν συμβάλλει στη συντήρηση των χωριστών κοινοτήτων του παρελθόντος...
Τέλος, ορισμένες συνέπειες της λογικής της αγοράς αποδημούν τη συλλογικότητα και δεν αυξάνουν τη συνοχή που απαιτείται για μια συναίσθηση κοινοτικής ταυτότητας: Πρόκειται για τη μείωση του ελεύθερου χρόνου (εντατικοποίηση), για το άνοιγμα «φτωχοί/πλούσιοι» (ανεργία), για την επιχειρησιακή ανταγωνιστικότητα (που εκλαμβάνεται ως μίσος ανάμεσα σε άτομα) και για τη μονήρη λογισμητοποιημένη εργασία.
5. Ιδού, λοιπόν, ότι κάμποσες δημοκρατικές κατακτήσεις, ορισμένα τεχνολογικά επιτεύγματα και μερικές οικονομικές πραγματικότητες δεν συνιστούν φαινόμενα ενισχυτικά των επιμέρους κοινοτικών, εθνικών, ίσως δε και πολυεθνικών «ταυτοτήτων». Εάν η πρόχειρη αυτή ανάλυση ελεγχθή ως ακριβής, το πρώτο συμπέρασμα θα είναι πως η εθνική ή κι η ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν μοιάζει να είναι ένα αγαθό καθεαυτήν. (Αλλιώτικα, θ’ αντιστρατευόταν τις προαναφερθείσες συγχρονικές επιλογές).
Δύο όμως ενδεχόμενα απομένουν, τα οποία θα ανέτρεπαν αυτό το συμπέρασμα:
α) Εξωγενείς ενοποιητικές συγκυρίες: Μια εξωτερική απειλή για την ασφάλεια (λ.χ. ο τουρκικός μιλιταρισμός για την Ελλάδα) ή ένας εξουθενωτικός εμπορικός ανταγωνισμός (λ.χ. οι ΗΠΑ για την Ευρώπη) συνιστούν ισχυρές αιτίες διαφοράς με τους έξω οι οποίες εκφράζονται ως «ταυτότητα)».
Το κακό είναι που σ’ αυτές τις περιπτώσεις το κλίμα της προγενέστερης αντισυλλογικότητας και του σκεδασμού προτεραιοτήτων δεν αναιρείται απ’ τη μια στιγμή στην άλλη! Άρα, μια έγκαιρη «Παιδεία Ταυτότητας» δικαιούται να στηρίζεται και σε ορισμένες δημοκρατικά αποδεκτές πιθανολογήσεις. Και διότι καμμιά πρόοδος δεν νοείται να συμβάλη στην αυτοκτονία...
β) Αντιμοιρολατρεία: Μερικές απ’ τις συγχρονικές τάσεις που μνημονεύσαμε στα προηγούμενα δεν επιτρέπεται να θεωρούνται ως αναπόφευκτα δεδομένα. Μια πρωτογενής αξιολογική κοινότητα (§2) είναι σε θέση να βάλη άλλους στόχους και προτεραιότητες, εφόσον οι επικρατούσες Αξίες-της είναι αρκετά ισχυρές για ν’ αποδεχθούν το κόστος της «ακριβής» Πληροφορίας (λογοτεχνία. θέατρο, φιλοσοφία κλπ.) αντί για τη «φθηνή» που μνημονεύσαμε, το κόστος της λιτότητας και της δικαιοσύνης, το κόστος μιας γνήσιας προαγωγής ενός «δευτερεύοντος» χαρακτηριστικού σε πρωτεύον κλπ. Ετούτα όμως τα σημαδιακά πιθανολογούνται περισσότερο νια επιμέρους ιδεολογικές παρά για ευρείες εθνικές κοινότητες. Δυστυχώς.
6. Αντί επιλόγου, θα έπαιρνα το θάρρος να προσθέσω και τούτο το ευχολογιακό: Εάν (λέω, «άν») έχωμε τα κότσια να μετωπίζωμε τις εξελίξεις με το στήθος κι όχι με την πλάτη κι εάν εθισθούμε στη δύσκολη ανα-Αξιολόγηση των πραγμάτων, δεν αποκλείεται μια μέρα να μετέχωμε σε μια ανθρώπινη Ταυτότητα, τα κύριο χαρακτηριστικό της οποίας θα είναι η αρμονική αποδοχή των διαρθρωμένων ετεροτήτων. .Μήπως κάτι τέτοιο θα έπρεπε να προτείνωμε και ως Ευρωπαϊκή Ταυτότητα αντί για το μερκαντιλισιικό μονόχορδο;»
