Κράτος: Κλειδί η σχέση αποτελεσματικότητας και μεγέθους

του Βαγγέλη Βασιλάτου* 

Η νέα διπλή κρίση (στην δημόσια υγεία και συνεπακόλουθα δυστυχώς και στην οικονομία) έχει επαναφέρει στο προσκήνιο το θέμα του ρόλου και ειδικά του μεγέθους του κράτους. Στη σημερινή συγκυρία, ένα δημοφιλές επιχείρημα είναι ότι απλά ένα μεγαλύτερο κράτος θα ήταν ένας καλύτερος μηχανισμός προστασίας. Το θέμα αυτό είναι ένα από τα πιο κλασσικά στις κοινωνικές επιστήμες. Στο βαθμό που υπάρχουν ατέλειες στο μηχανισμό της αγοράς (και υπάρχουν), υπάρχει ανάγκη για συμπληρωματικούς μηχανισμούς, όπως είναι το κράτος. Όμως, η κρατική παρέμβαση προκαλεί, με τη σειρά της, τις δικές της στρεβλώσεις (φόροι, γραφειοκρατία, πελατειακό κράτος, κλπ). Άρα, υπάρχουν δύο αντίρροπες δυνάμεις: από τη μια πλευρά, οι αγορές συχνά αποτυγχάνουν, και, από την άλλη πλευρά, η κρατική παρέμβαση που απαιτείται, συχνά προκαλεί τα δικά της προβλήματα.

Άρα, πριν το θέμα γίνει ιδεολογικό, πρέπει να αντιμετωπισθεί σαν ποσοτικό. Το «άριστο» μείγμα μεταξύ αγοράς και κράτους εξαρτάται αφενός από την αποτελεσματικότητα με την οποία λειτουργούν οι αγορές και αφετέρου από την αποτελεσματικότητα του δημοσίου τομέα και, πιο συγκεκριμένα, από την απόδοσή του (δηλαδή, πόσο και τι παράγει, το λεγόμενο public sector performance) και την παραγωγικότητά του (δηλαδή, πόσο και τι παράγει σε σχέση με τους πόρους που χρησιμοποιεί, το λεγόμενο public sector efficiency). Εδώ, υπάρχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ των χωρών. Η εμπειρική έρευνα και οι σχετικοί δείκτες μας λένε ότι δεν υπάρχει μια συστηματικά θετική σχέση μεταξύ του μεγέθους του δημοσίου τομέα από τη μια πλευρά, και της απόδοσης και παραγωγικότητάς του από την άλλη πλευρά (το μέγεθος μπορεί να μετρηθεί π.χ. με τις δημόσιες δαπάνες σαν ποσοστό του ΑΕΠ). Για παράδειγμα, οι πιο αποδοτικοί και παραγωγικοί δημόσιοι τομείς ανήκουν στην Ελβετία, την Ιαπωνία, την Ολλανδία, χώρες με μικρούς σχετικά δημόσιους τομείς (κάτω του 45% του ΑΕΠ). Από την άλλη, βέβαια, υπάρχει π.χ. η Φιλανδία που έχει και μεγάλο και καλό δημόσιο τομέα.

Χώρες σαν την Γαλλία, την Ιταλία και την Ελλάδα, έχουν σχετικά μεγάλους δημόσιους τομείς (πάνω του 45% του ΑΕΠ) αλλά μη αποδοτικούς ή παραγωγικούς. Σημειωτέον ότι εδώ βρίσκεται ένα από τα πιο βασικά δομικά προβλήματα της ελληνικής οικονομίας. Όποια πηγή/μελέτη και να δούμε, η απόδοση και παραγωγικότητα του ελληνικού δημοσίου τομέα είναι συστηματικά από τις πιο χαμηλές, και συνήθως οι χειρότερες, ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ και του ΟΟΣΑ.

Με λίγα λόγια, το βασικό δεν είναι το μέγεθος. Το βασικό είναι η σχέση μεταξύ μεγέθους από την μια πλευρά, και απόδοσης και παραγωγικότητας από την άλλη. Αυτό επιβεβαιώνεται αν εξετάσουμε την επίδραση του δημόσιου τομέα στην οικονομία. Οι εμπειρικές μελέτες μας λένε ότι στις χώρες εκείνες που ο δημόσιος τομέας είναι σχετικά αποδοτικός και παραγωγικός, η επίδρασή του (π.χ. οι δημόσιες δαπάνες σαν ποσοστό του ΑΕΠ) στην οικονομία (π.χ. στην ανάπτυξη) είναι θετική. Αλλά και το αντίθετο: στις χώρες εκείνες που ο δημόσιος τομέας δεν είναι αποδοτικός και παραγωγικός, η επίδρασή του στην οικονομία είναι αρνητική. Π.χ., στις Σκανδιναβικές χώρες, ο δημόσιος τομέας είναι μεγάλος σχετικά με άλλες χώρες, αλλά, ταυτόχρονα, έχει θετική επίδραση σε πολλούς τομείς της οικονομίας, συμπεριλαμβανόμενης της διανομής και ισότητας, απλά γιατί είναι αποδοτικός και παραγωγικός.

Πριν ασχοληθούμε συνεπώς με το ερώτημα αν πρέπει να έχουμε μεγαλύτερο ή μικρότερο κράτος στην Ελλάδα, είναι αναγκαίο να ασχοληθούμε με την αποτελεσματικότητά του. Αλλά αυτό μπορεί, και πρέπει, να γίνει όταν περάσει η σημερινή θύελλα. Στην παρούσα φάση, με δεδομένο τον δημόσιο τομέα που έχουμε, ας τον χρησιμοποιήσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Και έτσι γίνεται. Ας είμαστε ευγνώμονες στους δημόσιους λειτουργούς της πρώτης γραμμής που δίνουν μια μεγάλη μάχη για όλους μας στα νοσοκομεία, στους δρόμους και στα σύνορα. Παράλληλα, το κράτος ας συνεργασθεί και αξιοποιήσει άμεσα τον ιδιωτικό τομέα υγείας και ειδικά τις μονάδες εντατικής θεραπείας του τελευταίου. Η άμεση οικονομική παρέμβαση (σε εθνικό και Ευρωπαϊκό επίπεδο, δημοσιονομική και νομισματική) είναι επίσης καθοριστική, προκειμένου να αποφευχθεί ένας φαύλος κύκλος μείωσης της προσφοράς και ζήτησης που θα έκανε την κρίση υγείας ακόμα χειρότερη.

Πρωταρχικός ρόλος του θεσμού που λέγεται κράτος είναι να προστατεύει τους πολίτες και να διασφαλίζει ότι η κοινωνική και οικονομική δραστηριότητα διεξάγεται ομαλά. Αλλά, όταν περάσει η τρέχουσα κακή συγκυρία, πριν λάβουμε αποφάσεις για μεγαλύτερο ή μικρότερο δημόσιο τομέα, είναι απαραίτητο να δούμε το θέμα της αποτελεσματικότητάς του με ρεαλισμό και ειλικρίνεια, αν θέλουμε να είμαστε πιο έτοιμοι απέναντι στις όποιες μελλοντικές κρίσεις που δυστυχώς νομοτελειακά θα έρθουν.

*καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
**πρώτη δημοσίευση: www.tovima.gr