του Αντώνη Κεφαλά
Στην κάθε αυτόματη πύλη εισόδου του μετρό της Wuhan, όπου οι επιβάτες ακυρώνουν τα εισιτήρια τους, υπάρχει ένα κουτί, σύγχρονο, γυαλιστερό και περίπλοκο. Είναι μία συσκευή αναγνώρισης προσώπου (facial recognition). Τοποθετήθηκε για λόγους ασφάλειας! Στην ουσία αποτελεί μέρος ενός τεράστιου ηλεκτρονικού συστήματος συγκέντρωσης πληροφοριών. Η κυβέρνηση της Κίνας συσσωρεύει έναν τεράστιο όγκο προσωπικών στοιχείων για τον κάθε πολίτη – φορολογικές δηλώσεις, τραπεζικούς λογαριασμούς, λίστες αγορών, ιατρικά δεδομένα, παρεμβατική συμπεριφορά. Με βάση τα στοιχεία αυτά καταστρώνει τον Δείκτη Κοινωνικής Επίδοσης (social credit score). Ανάλογα με την επίδοση η κυβέρνηση αμείβει ή τιμωρεί, δίνοντας ή περιορίζοντας την πρόσβαση σε δημόσια αγαθά.
Στις αρχές του αιώνα, είχε επικρατήσει η πεποίθηση πως η νέα τεχνολογία με τις εφαρμογές της (internet, smart phones, facebook, google, twitter κλπ.) θα ήταν όπλο κατά του αυταρχισμού. Και πράγματι, από την Αραβική Άνοιξη μέχρι την πτώση των δικτατοριών σε μακρινές χώρες όπως η Μπουρκίνα-Φάσο και η Κιργισία, η χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας λειτούργησε υπέρ της δημοκρατίας.
Τα αυταρχικά κράτη δεν έμειναν με σταυρωμένα χέρια, όμως. Γρήγορα συνειδητοποίησαν ότι ο ιστορικός εχθρός τους, δηλαδή η πτώση τους από εσωτερικό πραξικόπημα, είχε αλλάξει. Και, ακολουθώντας την αγγλοσαξονική ρήση «αν δεν μπορείς να τον νικήσεις πήγαινε με το μέρος του», υιοθέτησαν την τεχνολογική πρόοδο με μανία. Σήμερα, με την χρήση της τεχνικής νοημοσύνης (ΑΙ), ο αυταρχισμός έχει στα χέρια του όπλα για παρακολούθηση πολιτών, την συγκέντρωση πληροφοριών, τον έλεγχο των ειδήσεων, την καθοδήγηση της κοινής γνώμης. Και όλα αυτά, με μικρό οικονομικό κόστος. Όπως παρατηρούν οι Andrea Kendall-Taylor, Erica Frantz και Joseph Wright, στο άρθρο τους «Digital Dictators» για ένα παρόμοιο αλλά και λιγότερο αποτελεσματικό σύστημα η Stasi χρησιμοποιούσε κάτι μεταξύ 500.000 και 2 εκατ. πράκτορες. Οι σύγχρονες αυταρχικές κυβερνήσεις απλά κατασκευάζουν μηχανήματα (hardware) και αγοράσουν εφαρμογές (apps). Οι ΗΠΑ έχουν πουλήσει την τεχνολογία αναγνώρισης προσώπων στην Κίνα.
Ο SARS -covid-19
To ξέσπασμα της πανδημίας, η γρήγορη εξάπλωση της και οι οικονομικές επιπτώσεις της υποχρέωσαν τις κυβερνήσεις να λειτουργήσουν με συνοπτικές μεθόδους. Σε ένα απλό και σχετικά ανώδυνο πλαίσιο, συνοπτική μέθοδος είναι η Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου (ΠΝΠ). Λιγότερο ανώδυνο είναι η απαγόρευση κυκλοφορίας και το κλείσιμο καταστημάτων. Πολύ επώδυνο είναι η απόκτηση έκτακτών υπερεξουσιών από τον Orban, χωρίς να υπάρχει χρονικός περιορισμός στην ισχύ τους.
Η αναγκαιότητα της άμεσης δράσης, ακόμη και σε βάρος ορισμένων λεπτών ισορροπιών που χαρακτηρίζει τα ευνομούμενα καθεστώτα αναγνωρίζεται. Στην ουσία μπορεί βάσιμα να υποστηριχτεί ότι είναι ένα καθαρά δημοκρατικό φαινόμενο – διότι είναι για το καλό του συνόλου. Το θέμα δεν με απασχολούσε αν δεν είχε έρθει σε μία στιγμή όπου η δημοκρατία είναι ήδη σε κρίση. Ο λαϊκισμός του Tramp, όπως και του Boris Johnson θίγει την δημοκρατία διότι δημιουργεί βαθιά διχαστικά κοινωνικά ρήγματα. Η Γερμανία και οι σύμμαχοι της δείχνουν πως ενδιαφέρονται για την ενωμένη Ευρώπη, μόνο στον βαθμό που δεν θίγονται τα δικά τους στενά συμφέροντα – γεγονός που επίσης δημιουργεί διασπαστικές τάσεις. Η ακροδεξιά είναι σε άνοδος σε όλη την Ευρώπη και όχι μόνο. Ευρύτερα, με τις συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί πριν την πανδημία, η προσήλωση των πολιτών στην δημοκρατία έδειχνε πως είχε κλονιστεί. Αμέσως μετά εξηγώ το γιατί.
Δημοκρατία και καπιταλισμός
Απέναντι στην επικράτηση του φιλελευθέρου καπιταλισμού στέκεται ο κρατικός καπιταλισμός. Ο πρώτος είναι συνυφασμένος με την δημοκρατία και το κράτος δικαίου από τα οποία και αντλεί την νομιμότητα του. Ο δεύτερος την αντλεί από την συνεχή και υψηλή οικονομική ανάπτυξη. Και τα δύο συστήματα υποφέρουν από τον πρόβλημα της εισοδηματικής ανισότητας. Ο κρατικός καπιταλισμός το αντιμετωπίζει με τον αυταρχισμό. Στον φιλελεύθερο καπιταλισμό, η ανισότητα είναι ανεκτή εφόσον το σύστημα προσφέρει κατ’ ελάχιστον την ασφάλεια του κοινωνικού κράτους, ίσες ευκαιρίες και την προοπτική ότι τα παιδιά θα είχαν ένα καλύτερο μέλλον από τους γονείς.
Από το τέλος του 20ου αιώνα, οι συνθήκες αυτές έχουν δραματικά υποβαθμιστεί. Επιπλέον, η ταχύτατη τεχνολογική πρόοδος που δημιουργεί νέες συνθήκες και νέο ήθος εργασίας, χειροτερεύει το πρόβλημα. Και το χειροτερεύει διότι βρισκόμαστε σε σημείο της οικονομικής και τεχνολογικής «μεταμόρφωσης» που αναπόφευκτα ευνοεί την εμφάνιση και κυριαρχία ολιγοπωλίων και μονοπωλίων με ταυτόχρονη συσσώρευση ολοένα και περισσότερο πλούτου στα χέρια μίας ολοένα μικρότερης μερίδας του πληθυσμού. Έτσι, ενώ σε παγκόσμιο επίπεδο η ανισότητα έχει μειωθεί (κυρίως λόγω της ανόδου του κατά κεφαλήν εισοδήματος στην Κίνα και στις Ινδίες) σε εθνικό επίπεδο έχει αυξηθεί—ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη.
Η άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων στην Ευρώπη και του (δεξιού) λαϊκισμού στις ΗΠΑ και στο Η.Β. είναι αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης. Η άνοδος αυτή αποτελεί κίνδυνο για την δημοκρατία. Στα μάτια αυτών που παλεύουν σκληρά για την αμφίβολη καθημερινή επιβίωση ή αυτών που έχουν χάσει κάθε ελπίδα, οι λεπτές ισορροπίες της δημοκρατίας αρχίζουν και ξεθωριάζουν. Και το γόητρο της γρήγορης ανάπτυξης έστω και με λιγότερη δημοκρατία αρχίζει και αποκτά πιο ζωντανά χρώματα.
Η ανισότητα μπορεί να αποδειχθεί ο μεγάλος οδοστρωτήρας σε βάρος της δημοκρατίας.
Επιστροφή και δημοκρατία
Η επιστροφή στην κανονικότητα μετά την πανδημία δεν θα είναι εύκολη – δεν γνωρίζουμε καν σε ποια κανονικότητα θα γυρίσουμε. Αυτοί οι καιροί θα είναι κρίσιμοι για τους δημοκρατικούς θεσμούς. Οι ανισότητες θα έχουν αυξηθεί, οι κοινωνικές εντάσεις θα είναι εντονότερες, οι πολιτικές συγκρούσεις πιο ακραίες. Το χειρότερο είναι ότι η ανισότητα θα έχει αυξηθεί –ο λόγος είναι απλός: όλες οι έρευνες δείχνουν ότι οι χαμηλότερες εισοδηματικές ομάδες έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να αρρωστήσουν, να υποστούν μεγάλη ζημιά στην υγεία τους ή και να πεθάνουν. Παράλληλα, αυτές οι ίδιες ομάδες έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να μεταδώσουν τον υιό. Δημιουργείται έτσι ένας φαύλος κύκλος που θα μπορούσε να αποτελέσει βόμβα στα θεμέλια της κοινωνικής συνοχής και της δημοκρατίας.
Οι δημοκρατίες θα πρέπει να δουν με καθαρό βλέμμα τα προβλήματα που επέφερε ο καπιταλισμός-καζίνο, η ακραία εφαρμογή του νεοφιλελευθερισμού (μικρότερο κράτος, χαμηλότερη φορολογία, λιγότερες κανονιστικές διατάξεις) και να στραφούν πάλι στην ανάπτυξη της πραγματικής οικονομίας και στην σημαντική αναβάθμιση του κοινωνικού κράτους.
Η πορεία θα είναι δύσκολη και επώδυνη. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν όλα τα όπλα που έχουν με φαντασία και ευελιξία. Η μείωση της ανισότητας δεν έρχεται μόνο με την αύξηση της φορολογίας για την αναδιανομή του εισοδήματος αλλά, επίσης. και ίσως στην παρούσα φάση πρωταρχικά, με πρωτοβουλίες που βελτιώνουν την ποιότητα ζωής σε τοπικό επίπεδο. Στον οικονομικό τομέα πρέπει να επέλθει μία νέα ισορροπία ανάμεσα στην δημοσιονομική και στη νομισματική πολιτική—με την δημοσιονομική να αναλαμβάνει δράση. Στον κοινωνικό, πρέπει να υλοποιηθεί ο θεσμός του ελάχιστου εισοδήματος σε επίπεδα πραγματικά και όχι θεωρητικά. Στην υγεία περιθώριο δεν υπάρχει πια να μην υπάρχει ένα ισχυρό δημόσιο σύστημα με αμοιβές αντίστοιχες της εργασίας και της γνώσης που προσφέρονται. Και στο περιβάλλον, δεν μπορούν πλέον να αγνοηθούν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (είτε αυτή εντάσσεται στους νόμους της φύσης είτε είναι προϊόν της ανθρώπινης δράσης) και να μην υπάρξει εκσυγχρονισμός και επέκταση των υποδομών.
Το μέλλον, το δικό μας και της δημοκρατίας, θα κριθούν από την ανταπόκριση μας την επόμενη της πανδημίας.
Από: Athanase Papandropoulos
