του Π.Κ. Ιωακειμίδη*
Τί το κοινό έχουν αλήθεια Τουρκία, Ην. Βασίλειο, Ουγγαρία, Ρωσία και ΗΠΑ; Φαινομενικά κανένα. Κι όμως όλες αυτές οι χώρες συνδέονται με κάτι πολύ σημαντικό εκτός από τις εθνοδεξιές κυβερνήσεις που έχουν : υπήρξαν (πρώην) αυτοκρατορίες ή οιονεί αυτοκρατορίες και νοσταλγούν βαθύτατα την αυτοκρατορία, την ισχύ και τη δόξα τους. Υποφέρουν από την κατάρα της ιστορίας και της Αυτοκρατορίας όπως έλεγε ένα καθηγητής μου στο LSE( L.Shapiro) . Πάρτε το Ην. Βασίλειο πρώτα απ’ όλα . Οδηγήθηκε εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) λόγω της βαθύτατης νοσταλγίας της Αυτοκρατορίας. Ο βαθύτερος λόγος για το διαβόητο Brexit βρίσκεται ακριβώς εδώ. Η πεποίθηση μεγάλου τμήματος, κυρίως του Συντηρητικού Κόμματος αλλά όχι μόνο , ότι η Βρετανία μπορεί να ξαναγίνει παγκόσμια δύναμη (global power) όπως επί Αυτοκρατορίας, κάτι βεβαίως που δεν θα μπορούσε να πράξει ως χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφού η ίδια η Ένωση φιλοδοξεί να καταστεί ως συλλογική οντότητα παγκόσμια δύναμη. Βέβαια ρεαλιστικές προοπτικές για κάτι τέτοιο στο σημερινό κόσμο δεν υπάρχουν για το Ην. Βασίλειο αλλά η νοσταλγία, φαντασίωση είναι εξόχως ισχυρή και με διάφορα εθνολαϊκιστικά επιχειρήματα σπείρεται και στο εκλογικό σώμα. Έτσι το Ην. Βασίλειο που στις αρχές της δεκαετίας του 1960 “έχασε μια Αυτοκρατορία και ψάχνει για ένα ρόλο” (Ντ. Άτσεσον), φαντασιώνεται ότι θα τον βρει με την επιστροφή στο παρελθόν. Αλλά εις μάτην. Δεν υπάρχει οδός επιστροφής( Βλέπε, R Saunders, “ The Fantasy of Global Britain”. New Statesman, 11—17 Οκτωβρίου. 2019). Ωστόσο η μνήμη, νοσταλγία της Αυτοκρατορίας παραμένει ισχυρή και διαμορφώνει πολιτικές στάσεις και συμπεριφορές.
Η Ουγγαρία είναι μια άλλη χαρακτηριστική περίπτωση. Έχει πίσω της την Αυστρο-Ουγγρική Αυτοκρατορία. Μετά το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου όμως και με τη Συνθήκη του Τριανόν (4 Ιουνίου 1920 – επέτειος εκατό χρόνων εφέτος) η (τότε) Ουγγαρία εχασε τα δύο-τρίτα του εδάφους και πληθυσμού περίπου. Σήμερα με την ακροδεξιά κυβέρνηση του Β. Όρμπαν η μνήμη της Αυτοκρατορίας – αν και εκατό χρόνια μετά – παραμένει ισχυρή και διαμορφώνει σε σημαντικό βαθμό την εξωτερική πολιτική της χώρας. Ο Όρμπαν δημοσιεύει χάρτες με τα όρια της Αυτοκρατορίας που περιλαμβάνουν μέχρι και την Κροατία, μέρος της Ρουμανίας, κλπ. Ενώ οι σχέσεις της χώρας με Ρουμανία, Κροατία, Ουκρανία, κ.α. βρίσκονται σε ένταση (λόγω προβλημάτων με Ουγγρικές μειονότητες στις χώρες αυτές). Και, όπως είπε πρόσφατα ο Όρμπαν, θα ήθελε πολύ να αναθεωρήσει τη Συνθήκη του Τριανόν και να αναβιώσει την Αυτοκρατορία (και) ως πολιτιστική οντότητα. Όνειρα και φαντασιώσεις αλλά εξόχως επικίνδυνες.
Οι περιπτώσεις Ρωσίας και ΗΠΑ ως οιονεί Αυτοκρατορίες μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο είναι επίσης διδακτικές. Η Ρωσία με διάφορους τρόπους θα ήθελε να αναβιώσει την ισχύ και επιρροή της (πρώην) Σοβιετικής Ένωσης με “σφαίρες επιρροής” στην άμεση περιφέρειά της (near abroad) και να κατοχυρώσει ένα διακριτό ρόλο ως παγκόσμια δύναμη (έστω κι αν εκτός από τη στρατιωτική ισχύ και τη μόνιμη θέση στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ δεν έχει πολλά άλλα στοιχεία για κάτι τέτοιο).
Οι ΗΠΑ από την πλευρά τους και κάτω από την αλλόκοτη ηγεσία του Ντ. Τραμπ έχουν ως στόχο την επαναβεβαίωση της μεγαλοσύνης τους στο παγκόσμιο σύστημα (America Great Again). Αν και παράλληλα αρνούνται να ηγηθούν ενεργητικά του παγκόσμιου συστήματος ενώ υπονομεύουν και το παγκόσμιο πολυμερές (multilateral) σύστημα κανόνων και θεσμών.
Και ερχόμαστε στην περίπτωση της Τουρκίας του Ρεσέπ Ταγίπ Ερντογάν. Εδώ η νοσταλγία, φαντασίωση της Αυτοκρατορίας, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έχει προσλάβει εκρηκτικές διαστάσεις.Η ( καταδικαστέα) μετατροπή της Αγ. Σοφίας σε τζαμί ανέδειξε την έκταση του θέματος. Το φαινόμενο έχει αναλύσει διεξοδικά ο Soner Cagaptay στο έργο του “Η Αυτοκρατορία του Ερντογάν” (Erdogans Empire, Turkey and the Politics of Middle East, Λονδίνο, I.B. Tauris, 2020). Η βασική θέση του βιβλίου συνοψίζεται: «Ο Ερντογάν θέλει να δει την Τουρκία να αναδεικνύεται σε μεγάλη δύναμη με την επέκταση της επιρροής της στους Μουσουλμάνους στις πρώην κτήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα στη Μ. Ανατολή αλλά και στα Βαλκάνια και πέραν αυτών (σελ. XVI)..
Στην επιδίωξή του αυτή τον βοήθησε σημαντικά ο σύμβουλός του και μετέπειτα Υπουργός Εξωτερικών και Πρωθυπουργός Μ. Νταβούτογλου με τις θεωρίες του για το “στρατηγικό βάθος”. Αλλά εμμέσως και ακουσίως ίσως και η Ευρωπαϊκή Ένωση (και κυρίως η Γαλλία) με το να κλείσει το 2007 την προοπτική της εισόδου της Τουρκίας στην Ένωση ως πλήρες μέλος. Έστρεψε έτσι περισσότερο τον Ερντογάν προς το χώρο της Μ. Ανατολής και τις πρώην κτήσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας( μέχρι και Λιβύη) με την πεποίθηση ότι έτσι η Τουρκία θα γίνει ξεχωριστή μεγάλη δύναμη («κεντρική δύναμη» όπως αποκαλείται επισήμως). Δεν θα γίνει βέβαια τόσο μεγάλη όσο πιστεύει αλλά στην επιδίωξη αυτή προκαλεί τεράστια προβλήματα με τις όμορες χώρες (όπως Ελλάδα) και την απομακρύνει από Ευρώπη και Δύση. Αν και τελευταία, διαπιστώνοντας τα πολλαπλά αδιέξοδα επιχειρεί μια διόρθωση πολιτικής και πλεύσης προς τη Δύση.
Πάντως ας σημειωθεί ότι όλες αυτές οι χώρες που φέρουν την κατάρα της Αυτοκρατορίας δείχνουν και μία αποστροφή έως μίσος προς την Ευρωπαική Ένωση καθώς τείνουν να την βλέπουν ως εναλλακτικό μόρφωμα της Αυτοκρατορίας που επιδιώκουν.
Η νεώτερη Ελλάδα δεν υπήρξε βέβαια ποτέ αυτοκρατοριά αν και η σκέψη και πολιτική της( π.χ.Μεγάλη Ιδέα) τροφοδοτήθηκε στο παρελθόν από τη δόξα μιάς αυτοκρατορίας- της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την έννοια του «κράτους- κέντρου» του κόσμου.
*ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην Πρεσβευτής – Σύμβουλος του ΥΠΕΞ
**πρώτη δημοσίευση: Εφημερίδα «Το ΒΗΜΑ»
