του Χρίστου Αλεξόπουλου
Κατά την διάρκεια της κρίσης του κορωνοϊού (Covid-19) καταγράφονται μερικά αρνητικά φαινόμενα στο πλαίσιο της αντιμετώπισης των πανδημικής διάστασης επιπτώσεων του, τα οποία αναδεικνύουν την έλλειψη επαρκούς κοινωνικής συνοχής.
Δύο πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα δείχνουν το εύρος των κοινωνικών ανισορροπιών και των κινδύνων, που απειλούν την πορεία των σύγχρονων κοινωνιών και την συνοχή τους.
Το πρώτο παράδειγμα αφορά στην αρνητική και χωρίς «αίσθηση» της ατομικής ευθύνης στάση ενός αριθμού πολιτών απέναντι στα περιοριστικά μέτρα των κυβερνήσεων στο πλαίσιο της αντιμετώπισης του κορωνοϊού και τις συνωμοσιολογικού χαρακτήρα προεκτάσεις σε σχέση με τις πολιτικές στοχεύσεις, που υπηρετούν. Σε μερικές χώρες μάλιστα έγιναν και διαδηλώσεις, οι οποίες σηματοδοτούσαν τις ανεπάρκειες και τις επικίνδυνες ανισορροπίες της σύγχρονης δημοκρατικής λειτουργίας (στην Γερμανία οι διαδηλωτές επιχείρησαν να εισβάλλουν στο κοινοβούλιο).
Το δεύτερο παράδειγμα αναφέρεται στην επίρριψη ευθυνών στους νέους για την στάση τους κατά την διάρκεια της πανδημίας, η οποία θέτει σε κίνδυνο την ζωή των πιο ευάλωτων κοινωνικών ομάδων, όπως είναι οι ηλικιωμένοι και όσοι έχουν υποκείμενα νοσήματα, επειδή δεν ακολουθούν τις οδηγίες για την μείωση του κινδύνου μετάδοσης του ιού.
Και στις δύο περιπτώσεις γίνεται επίκληση της ατομικής ευθύνης του μεμονωμένου πολίτη ως σημείου αναφοράς της στάσης του στο πλαίσιο της κοινωνικής του δραστηριοποίησης. Η μη ανάληψη της έχει ως αποτέλεσμα την συρρίκνωση της κοινωνικής συνοχής.
Δεν προσεγγίζονται όμως οι παράγοντες, που διαμορφώνουν την κοινωνική πραγματικότητα και επηρεάζουν την ατομική λειτουργία, οι οποίοι υπερβαίνουν τα όρια της ατομικής ευθύνης και άπτονται των κοινωνικών συστημάτων (π.χ. εργασιακό, επικοινωνιακό κ.λ.π.) και των κοινωνικών αξιών, που οριοθετούν την δραστηριοποίηση τους.
Η μαζοποίηση των σύγχρονων κοινωνιών σε συνδυασμό με την μη παραγωγή κοινωνικών αξιών στο πλαίσιο διεργασιών στις τοπικές κοινωνίες και την υποκατάσταση τους από τα καταναλωτικά πρότυπα, που διοχετεύονται μαζικά με εργαλείο την ψηφιακή τεχνολογία, δεν συμβάλλουν στην καλλιέργεια της κοινωνικής διάστασης στην συνείδηση των πολιτών και της ενσυναίσθησης (δηλαδή της κατανόησης των προβλημάτων και των αναγκών των συνανθρώπων και της συλλογικής ευθύνης για την αντιμετώπιση τους).
Βέβαια η κοινωνική διάσταση της ευθύνης δεν εκφράζεται μόνο στο ατομικό επίπεδο αλλά και στο θεσμικό και γενικότερα στο μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης, όπως είναι, για παράδειγμα, η διαμόρφωση λειτουργικών συνθηκών για την ανθρώπινη υγεία στον τρόπο ζωής και λειτουργίας των κοινωνιών(π.χ. όχι εκπομπή αερίων, όπως το διοξείδιο του άνθρακα στο πλαίσιο της κινητικότητας, ούτε και μαζοποίηση των κοινωνιών στα μεγάλα αστικά κέντρα, με αποτέλεσμα την συρρίκνωση της λειτουργίας του ατόμου ως υποκείμενου, το οποίο συνειδητά αναλαμβάνει τις κοινωνικά οριοθετημένες ευθύνες, που του αναλογούν). Ειδάλλως η κοινωνική συνοχή δεν οικοδομείται εύκολα.
Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται επίσης η λογική της διαχείρισης της πραγματικότητας με σημείο αναφοράς τον βιολογικό χρόνο και την κάλυψη των αναγκών, οι οποίες είναι παράγωγα συστημικών και καταναλωτικών αναγκών, που μετατρέπουν τους πολίτες σε ενεργούμενα με στόχο την επίτευξη ενός πλασματικού ευδαιμονισμού και ανάλογης ευημερίας, τα οποία δεν υπηρετούν το ανθρώπινο συμφέρον και την κοινωνική συνοχή.
Ακόμη πιο επικίνδυνη για την συνοχή των κοινωνιών είναι η εργαλειοποίηση του ανθρώπου με επιδίωξη την λειτουργική διαχείριση του οικονομικού συστήματος ως προς την απόδοση του σε κερδοφορία, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η κάλυψη των βασικών αναγκών των πολιτών (π.χ. εργασιακή απασχόληση, υγεία, παιδεία, κοινωνική ασφάλιση κ.λ.π.).
Πολύ σημαντική παράμετρος για την διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής είναι και η μακροπρόθεσμη οπτική σχεδιασμού και διαχείρισης της ανθρώπινης πορείας στο χρόνο σε συμπόρευση όμως με την φύση και τις ανάγκες της, ώστε να μην δημιουργούνται επικίνδυνες ανισορροπίες για την επιβίωση της ανθρώπινης οντότητας και της βιοποικιλότητας.
Για παράδειγμα η κλιματική αλλαγή θα αποσταθεροποιήσει την κοινωνική συνοχή, διότι θα δρομολογηθούν διαγενεακές ανισορροπίες και όχι μόνο. Δεν θα είναι διαχειρίσιμη η κοινωνική πραγματικότητα, εάν οι νέοι στερηθούν προοπτικής και λειτουργικής ποιότητας ζωής λόγω των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.
Μπορεί η πανδημία του κορωνοϊού (Covid-19) να συνέβαλε στην προσωρινή «σιωπή» των διαφόρων κοινωνικών κινημάτων, όπως είναι το Fridays for future ή το Extinction Rebellion, όμως η ενεργός παρουσία και η προοπτική ανατροπών θα επανέλθουν. Ήδη στο Λονδίνο οι Extinction Rebellion άρχισαν να κάνουν την παρουσία τους αισθητή (Zeit online, «Mehr als 160 Festnahmen bei Protesten von Extinction Rebellion», 3.9.2020).
Δυστυχώς η παγκόσμια κοινότητα ακόμη δεν αντιδρά θετικά για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Στο θεωρητικό πεδίο λαμβάνονται αποφάσεις, αλλά στην πράξη αναιρούνται. Υπεγράφη η Συμφωνία για το Κλίμα στο Παρίσι (2015), όμως συνεχίζεται η εξόρυξη ορυκτών καυσίμων, αν και οι ενεργειακές ανάγκες μπορούν να καλυφθούν με Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας.
Οι συνθήκες γίνονται πιο επικίνδυνες, αν συνυπολογισθούν και οι ανθρώπινες παρεμβάσεις στη φύση, όπως είναι η αποψίλωση δασών (π.χ. Τροπικό Δάσος του Αμαζονίου στην Βραζιλία), η χρήση χημικών στις καλλιέργειες και πλαστικών στο πλαίσιο της κοινωνικής με καταναλωτικό προσανατολισμό δραστηριοποίησης σε διάφορους τομείς, οι οποίες έχουν πολυδιάστατες οδυνηρές επιπτώσεις στην καθημερινότητα των πολιτών.
Τέλος πολύ σημαντική παράμετρος για την κοινωνική συνοχή είναι η ουσιαστικοποίηση της δημοκρατικής λειτουργίας με την αξιοποίηση του ορθολογισμού στην κοινωνική και πολιτική δραστηριοποίηση των πολιτών, ως ατομικών ή συλλογικών υποκειμένων, με ταυτόχρονη ανάπτυξη της κοινωνίας πολιτών, ώστε να εκφράζεται το κοινωνικό και το ανθρώπινο συμφέρον σε θεσμοθετημένες διαδικασίες διαλόγου με το πολιτικό σύστημα.
Με αυτό τον τρόπο θα γίνει περισσότερο διαχειρίσιμη η πολύπλοκη παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα, ενώ θα διαμορφωθούν οι προϋποθέσεις για την ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής με την ενεργοποίηση των δομών της κοινωνίας πολιτών και την πρόσδωση ουσιαστικού πολιτικού και κοινωνικού ρόλου σε αυτές.
Η ακολουθούμενη πολλές φορές από το πολιτικό σύστημα πρακτική της αξιοποίησης του συναισθήματος και της εξιδανικευτικής λογικής στο πλαίσιο του εθνικισμού και του λαϊκισμού για την οικοδόμηση κοινωνικής συνοχής λειτουργεί μόνο περιστασιακά και χωρίς προοπτική σε βάθος χρόνου. Επίσης δεν συνειδητοποιείται από τους πολίτες η ατομική ευθύνη για την κατεύθυνση της πορείας της κοινωνίας. Ουσιαστικά αντιμετωπίζονται ως «ενεργούμενα».
Στις σύγχρονες κοινωνίες της γνώσης και της αδυναμίας λειτουργικής διαχείρισης της πολύπλοκης πραγματικότητας ως προς την βιωσιμότητα τόσο του ανθρώπου όσο και της βιοποικιλότητας, ώστε να διασφαλίζεται και η κοινωνική συνοχή, η ατομική ευθύνη των πολιτών αλλά και η συλλογική της εκδοχή οριοθετούνται από τις ισχύουσες κοινωνικές αξίες (δηλαδή τα καταναλωτικά πρότυπα, που τις υποκαθιστούν στο πλαίσιο της κοινωνίας του θεάματος), τις συνθήκες, που διαμορφώνονται στο πλαίσιο της δυναμικής της εξέλιξης στα διάφορα κοινωνικά συστήματα και τον βαθμό συμμετοχής της κοινωνίας πολιτών σε αυτήν μέσω θεσμοθετημένων διαδικασιών διαλόγου και έκφρασης του κοινωνικού και του ανθρώπινου συμφέροντος.
*πρώτη δημοσίευση: metarithmisi.gr
