του Αθανάσιου Χ. Παπανδρόπουλου
Η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο αποτελεί κυρίαρχο γνώρισμα της ανθρώπινης ζωής και οι ρίζες του φαινομένου είναι βαθιές και μάλλον ανεξίτηλες. Από τη στιγμή, λοιπόν, που οι ανθρώπινες κοινωνίες πήραν σάρκα και οστά, μονίμως γίνονται προσπάθειες η εκμετάλλευση αυτή να είναι ήπια και κοινωνικά επωφελής. Προς τούτο, επαναστάσεις αλλά και φρικιαστικά εγκλήματα έχουν γίνει στην ιστορία του ανθρώπου, πάντα …. για το καλό του!! Θρησκείες, ιδεολογίες και πολιτικοί σχηματισμοί, μαζί με βασιλιάδες, αυτοκράτορες και άλλους μάγους, στο διάβασε της ιστορίας, έχουν αναλάβει να «σώσουν» τον άνθρωπο από την αδικία και την εκμετάλλευση. Τις περισσότερες φορές, το μόνο που κατάφεραν όμως είναι να δημιουργήσουν ψευδαισθήσεις. Πλην όμως αυτές οι ψευδαισθήσεις, έχουν μια σημαντική ψυχολογική ιδιότητα: μπορούν αν οδηγήσουν στην υποταγή. Και αυτή η τελευταία υπήρξε μέγα ζητούμενο στην ιστορία του ανθρώπου. Θρησκείες και πολιτικά συστήματα στηρίζονται στην υποταγή, γιατί αυτή είναι ένα από τα βάθρα της απόλυτης εξουσίας.
Συμβαίνει δε, στην ιστορία του ανθρώπου, η απόλυτη εξουσία να αποτελεί τον κανόνα με κάποιες εξαιρέσεις. Μια από αυτές, ήταν και είναι η έννοια και η πρακτική της Δημοκρατίας, τεράστιο πνευματικό επίτευγμα του ελληνισμού. Στην Αρχαία Αθήνα, για πρώτη φορά, ο άνθρωπος επεμβαίνει αποφασιστικά στον κόσμο δια του ορθού λόγου, ο οποίος παρατίθεται στο μύθο. Πολλά πράγματα αλλάζουν έτσι στη ζωή του ανθρώπου, ο οποίος αρχίζει να καταπολεμά τον φόβο δια της κριτικής σκέψης.
Από την Αθήνα έτσι ξεκινά η ανάδυση του δυτικού πνεύματος, αυτού που τελικά έφερε τη Δύση στην πρώτη θέση των ανθρώπινων επιτευγμάτων. Όχι χωρίς μεγάλες περιπέτειες, αιματηρές συγκρούσεις, ολοκαυτώματα και εκτοπίσεις.
Σήμερα πάντως, μετά από 2.500 χρόνια ιστορικής περιπέτειας, η Δύση είναι πλούσια, ισχυρή και η μόνη περιοχή στον πλανήτη όπου υπάρχει κράτος δικαίου. Αυτό ακριβώς που είναι καρφί στα μάτια των εχθρών των ανοικτών. κοινωνιών, οι μόνες που έχουν τη δύναμη και την ικανότητα να προσφέρουν στον άνθρωπο μια καλύτερη ζωή. Στις ανοικτές κοινωνίες, η ελευθερία επιτρέπει στο άτομο την υπεύθυνη πραγμάτωση των δυνατοτήτων του και την κατάκτηση μιας προσωπικής ταυτότητας. Με βάση, λοιπόν, την αρχή αυτή, ο δυτικός άνθρωπος, από τα μέσα του 18 αιώνα και μετά, πραγματοποίησε δύο συγκλονιστικές επαναστάσεις: την τεχνολογική και την βιομηχανική.
Ο νομπελίστας οικονομολόγος Έντμουντ Φελπς, στο περίφημο βιβλίο του «Πρόοδος για όλους» (Εκδόσεις Επίκεντρο) στην προσπάθειά του να ερμηνεύσει το ιστορικά πρωτοφανές γεγονός της ραγδαίας δυτικής μεγέθυνσης από τον 19ο αιώνα και εντεύθεν, προσφέρει πολύτιμα κλειδιά ερμηνείας του κόσμου γενικότερα.
Κατά τον Αμερικανό οικονομολόγο, ο δυναμισμός των δυτικών κοινωνιών στις οποίες βέβαια πρωτοστατούν οι ΗΠΑ και η Δυτική Ευρώπη κυρίως, οφείλεται πρωτίστως στο μαζικό πνεύμα καινοτομίας που τις διαπερνά, το οποίο με τη σειρά του προέκυψε μέσα από ριζοσπαστικές αλλαγές στις αξίες και τους θεσμούς. Συγκρινόμενη μάλιστα με τα δύο κύρια ανταγωνιστικά συστήματα, τον σοσιαλισμό και τον καπιταλισμό, η δυτικού τύπου μεικτή οικονομία, αποδεικνύεται ανώτερη όσον αφορά τόσο την ατομική άνθηση όσο και την κοινωνική δικαιοσύνη. Παρά ταύτα, την τελευταία πεντηκονταετία εμφανίζει έντονα σημάδια κόπωσης, τα οποία αποτυπώνονται στους χαμηλούς ρυθμούς της ολικής παραγωγικότητας των συντελεστών παραγωγής και στην ανάδειξη της χρηματοοικονομίας ως συντελεστή παραγωγής πλούτου. Επίσης, η κάμψη του δυναμισμού της Δύσης, δεν είναι άμοιρη των συντεχνιακών δομών που σχηματίστηκαν στο εσωτερικό της και της πελατοκρατίας που αναπόφευκτα δημιουργούν οι δομές αυτές.
Στην ίδια γραμμή με τη Γερμανική Ιστορική Σχολή και ειδικότερα τον Γιόζεφ Σουμπέτερ, ο Φελπς διατείνεται ότι καθοριστικός παράγοντας που δημιούργησε τη σύγχρονη καπιταλιστική οικονομία ήταν η καινοτομία· ή, σύμφωνα με την ωραία διατύπωση του Alfred North Whitehead, η ταχεία ανάπτυξη του πολιτισμού κατέστη δυνατή μόνον όταν «ο άνθρωπος εφηύρε τη μέθοδο της εφεύρεσης». Προαπαιτούμενο της υπήρξε η ριζική μεταβολή στις πεποιθήσεις, τις αξίες και τις προτιμήσεις που αποκρυσταλλώθηκαν στον ατομικισμό, την προσωπική ανάπτυξη και τη ζωτικότητα (vitalism). Η νέα αυτή κουλτούρα επέβαλλε θεσμικές αλλαγές στους κανόνες του οικονομικού παιχνιδιού προκειμένου να διευκολυνθεί η καινοτομία.
Αυτή η τελευταία είναι σήμερα στόχος των αντιδραστικών δυνάμεων που εξέθρεψε η δυτική δημοκρατική κοινωνία και οι οποίες πιστεύουν ότι έχουν μια ιστορική ρεβάνς να πάρουν από την ιστορία. Μετά τη συντριβή τους έτσι, κομμουνισμός και εθνικοσοσιαλισμός εμφανίζονται με αλλά ρούχα αλλά με τους ίδιους στόχους, ήτοι την πνευματική εξαχρείωση των ανοικτών κοινωνιών. Και με τη βοήθεια του Διαδικτύου και ανεύθυνων μέσων μαζικής ενημέρωσης, επωφελούνται της περίφημης λενινιστικής θεωρίας των «χρησίμων ηλιθίων» Κινέζοι, Ρώσοι, Τούρκοι και Ισλαμιστές, είναι οι νέοι μέτρα του είδους και όπου μας βγάλει!
