του Ηλία Καραβόλια
Πόσο έξυπνο είναι το smartphone ή το tablet που κρατάς στο χέρι σου αυτή την στιγμή; Πόση τεχνογνωσία/εξειδίκευση κρύβει πίσω από την οθόνη, δηλαδή γνώση την οποία δεν κατέχεις αλλά κατέχουν λίγοι, κάτι σαν σύγχρονοι μυστικιστές, κάτι σαν νέοι μηχανικοί της επιθυμίας; Και πόσο εύκολο είναι να σκέφτεται περισσότερο από εσένα( και ίσως όχι για σένα μόνο) αυτή η συσκευή στην παλάμη σου;
Δεν είναι τεχνοφοβικά και δυστοπικά ερωτήματα αυτά. Ούτε μομφές εναντίον του τεχνολογικού ολιγοπωλίου ή του συστήματος-ως συνέχεια προηγούμενων αναλύσεων. Είναι κατά την ταπεινή μου γνώμη κάποιες βασικές φιλοσοφικές αναζητήσεις πίσω από την σχέση μας με το διαδίκτυο, τα λογισμικά, τα apps και τις συσκευές που χειριζόμαστε. Αξίζει όμως άραγε να στοχαστούμε πάνω σε αυτά σε μια εποχή ζοφερή που η φιλοσοφική αναζήτηση μοιάζει πολυτέλεια ; Σκεφτείτε το αλλιώς : αξίζει τώρα που περνάμε άπειρο χρόνο στα δίκτυα, να σταματάμε ενίοτε την περιήγηση στον ψηφιακό συλλογικό νου και να περιηγούμαστε στα ενδότερα του δικού μας μυαλού, ώστε να κατανοούμε το σύμπαν των δικτύων στα οποία συνδεόμαστε ;
Στην Οικονομική επιστήμη διδασκόμαστε μεταξύ άλλων για την εργασιακή θεωρία της αξίας, για την συμβολή της γνώσης στην βιομηχανική παραγωγή, για τον ταιηλορισμό, τον φορντισμό και τον τογιοτισμό (μοντέλα εργοστασιακής παραγωγής). Άραγε τι σχέση έχουν όλα αυτά με το ίντερνετ και την φιλοσοφία που επικαλέστηκα προηγουμένως, θα αναρωτηθείς φίλε αναγνώστη. Κάνω απλά μια προσπάθεια απαλλοτρίωσης των τίτλων ιδιοκτησίας της Οικονομίας από εμάς τους υποτίθεται επαίοντες (για να παραφράσω κάτι από τον πρόλογο των εκδόσεων Εκτός Γραμμής σε έργο του Althusser). Mε στόχο φυσικά όχι να σταματάμε να χρησιμοποιούμε αυτά τα ψηφιακά μέσα( σημ.: και εγώ αυτή ακριβώς την στιγμή, ένα απο αυτά χρησιμοποιώ για να σας γράφω). Αλλά για να κατανοήσουμε τον ’’κόσμο’’, την ’’γνώση’’, γιατί όχι και την Πολιτική Οικονομία πίσω από αυτά: δηλαδή τις κρυμμένες οικονομικό-κοινωνικές σχέσεις πίσω από οθόνες, συσκευές, λογισμικά. Γιατί αν τα κατανοήσουμε έστω και στο ελάχιστο όλα αυτά, θα σκλαβωθούμε λιγότερο, θα εξαρτηθούμε/ εθιστούμε λιγότερο. Και ενδεχομένως να τα χρησιμοποιούμε ως μέσα επικοινωνίας, εργασίας, εκπαίδευσης, διασκέδασης, περισσότερο αποτελεσματικά, ατομικά και συλλογικά.
Υπάρχει ένα φαινόμενο που o Negri ονομάζει κάπου ’’ αλγοριθμικό ταιηλορισμό’’. Με αυτό ως βάση στοχάζεται γύρω από την οικειοποίηση του παγίου κεφαλαίου, την εργασία και τις σχέσεις που διέπουν δίκτυα και έξυπνες μηχανές ( βλ. Εισαγωγή στις Ψηφιακές Σπουδές, σελ.399-409, εκδ. Ροπή 2020). Παλιότερα, όπως αναφέρει και μας θυμίζει, ο Guattari ανέπτυξε την θεωρία των μηχανολογικών συναρμογών ενώ πιο πρόσφατα ο Pasquinelli έγραψε κάπου ότι ’’ κάθε σύνδεσμος στο διαδίκτυο περιέχει κάτι από την ανθρώπινη ευφυία, και όλοι συνδυασμένοι περιέχουν πολλή ευφυία’’.
Γιατί αναφέρω αυτές τις θεωρητικές διατυπώσεις; Γιατί τόσο η αρχιτεκτονική των λογισμικών, σαν μηχανές, όσο και η ευφυία πίσω από αυτά, κρύβουν το μεγάλο μυστικό της οικονομίας : την ζωντανή εργασία και την συλλογική διάνοια. Αλήθεια, τι είναι ένα λογισμικό ; Ένα ρομποτάκι ψηφιακό που εκτελεί εντολές στα δίκτυα ; Ένα app στο κινητό μας ; Είναι ένα πάγιο κεφάλαιο( αφού είναι ’’μηχανική’’ κατασκευή για την οποία δαπανήθηκε χρήμα και εργασία) που ενσωματώνει συνεργατική κοινωνική ευφυία. Προσέξτε την λεπτομέρεια: ’’συνεργατική και κοινωνική’’. Διαβάζοντας πχ. κάτι στο Wikipedia, απολαμβάνουμε γνώση από τον μόχθο και την συνεργασία κάποιων. Κάτι δηλαδή παράγεται από την συγκέντρωση και τον συντονισμό ατομικής πνευματικής εργασίας ως συλλογικό προϊόν: πληροφορίες, περιεχόμενο, αυτοματισμοί. Και όλα αυτά μοιάζουν να έρχονται δωρεάν σε εμάς ! Αλλά δυστυχώς αυτό δεν ισχύει : δεν υπάρχει τίποτα δωρεάν σε αυτό το σύμπαν. Ούτε στην πραγματική ούτε στην ψηφιακή ζωή. Πρέπει να το καταλάβουμε. Επειδή λοιπόν όλα αυτά τα μηχανικά ψηφιακά μέσα, όλα τα προϊόντα της διαδικτυακής/τηλεπικοινωνιακής βιομηχανίας παραγωγής, δεν είναι δωρεάν για τους χρήστες (σημ.: και δεν υπεισέρχομαι σε θεωρητικούς ορισμούς για ανοιχτούς κώδικες, δημόσια αγαθά, πατέντες, εξωτερικότητες, κτλ.) καθένας εξ ημών οφείλει να γνωρίζει αν και κατά πόσο γίνεται ακούσιο ή εκούσιο μέρος της αλυσίδας αξίας αυτής της παραγωγής. Πατώντας το ’’ Ι agree’’ και το ’’ Ι accept’’ δεν εκχωρούμε μόνο πρόσβαση σε δεδομένα μας αλλά και πρόσβαση στον μόχθο και το πνεύμα μας. Κάτι που δεν είναι επαναλαμβάνω επιλήψιμο. Άλλωστε, το έχουν γράψει πολλοί πριν από μένα: διαρκώς παράγουμε την πρώτη ύλη, το καύσιμο των ιντερνετικών μηχανών (data).
Αυτό όμως που ταυτόχρονα συντελείται, είναι αμιγώς οικονομικό φαινόμενο της ασυνείδητης απόσπασης υπεραξίας από καθένα που συνδέεται και σερφάρει (βλ. www.euractiv.gr). Αυτό δεν είναι κατ’ ανάγκη κακό, αρκεί να υπάρχει φυσικά καθολική ωφέλεια, διάχυση γνώσης και κέρδους. Όμως λίγοι κατέχουν τα μέσα παραγωγής, το πάγιο κεφάλαιο, αυτές τις λογισμικές μηχανές. Και στο χέρι μας είναι να επιλέξουμε: εμείς ή αυτές οι μηχανές κατευθύνουν την Επιθυμία ; Κλείνω, υπενθυμίζοντας ότι η μηχανή του εργοστασίου της βιομηχανικής εποχής φτιαχνόταν και έμπαινε στην παραγωγή, αφού ενσωμάτωνε ανθρώπινη γνώση και απλά απαιτούσε δεξιότητες από τον χρήστη. Τα λογισμικά και οι ψηφιακές εφαρμογές σήμερα, φθάνουν να εκμηδενίζουν τις απαιτούμενες δεξιότητες για πάσης φύσεως ηλικίας και μορφωτικού επιπέδου χρήστες. Και επιπλέον, συσσωρεύουν και προσθέτουν διαρκώς ανθρώπινη γνώση από την ευφυία του παραγωγού και τα δεδομένα του χρήστη/καταναλωτή. Χωρίς αυτή την προσθετική ανάγκη, χωρίς αυτή την τροφοδότηση/συσσώρευση, δεν αποδίδουν συνεχώς ! Δεν είναι λοιπόν και τόσο έξυπνες μηχανές από την στιγμή που μπορεί να εξελίσσονται( αλλά φυσικά και να αναβοσβήνουν όποτε μας κουράζουν) πάντα με την συμβολή της ανθρώπινης εργασίας και διάνοιας. Και όπως μας θυμίζει ο Negri, κάπως έτσι το είχε περιγράψει εκείνος ο αναλυτής του καπιταλισμού με το όνομα Μarx (σημ.: που δεν μας τον διδάξαν και τόσο στις σχολές) πριν ενάμιση αιώνα περίπου, όταν ανέλυε το κεφάλαιο το οποίο ’’ ως δίκτυο μηχανών, έχει γίνει ο Άνθρωπος καθ’ αυτός....’’ Ας προσέξουμε να μην δικαιώσουμε τον γερο- Κάρολο και σε αυτό...
