του Νίκου Παπανδρέου
Ο πρόσφατος «τσακωμός» ανάμεσα στον Τραμπ και την Pfizer μάς δείχνει ανάγλυφα τη λειτουργία του καπιταλισμού. Μόλις η Pfizer ανακοίνωσε τα καλά νέα για την απόδοση του νέου της εμβολίου, η κυβέρνηση του Τραμπ έσπευσε να το οικειοποιηθεί. Ο Τραμπ είπε ότι ήταν αποτέλεσμα του κρατικού προγράμματος Operation Warp Speed - δηλαδή του μεγαλεπήβολου προγράμματος επιδότησης φαρμακευτικών εταιρειών. Η Pfizer απάντησε ότι δεν είναι έτσι τα πράγματα: είχαν αναπτύξει χωρίς κρατική επιδότηση.
Η αλήθεια βρίσκεται στη μέση. Η αλήθεια είναι ότι δεν επιδότησε το κράτος την ίδια την έρευνα. Έκανε κάτι άλλο: το κράτος υπέγραψε ένα προσύμφωνο μετην Pfizer αξίας περίπου 2 δισ. δολαρίων για 100 εκατομμύρια εμβόλια. Μπορεί να μην έλαβε η Pfizer άμεση επιδότηση, αλλά κινήθηκε και επένδυσε στην έρευνα με τη βεβαιότητα ότι η επιτυχία θα στεφθεί με εγγυημένες πωλήσεις.
Ο ρόλος του κράτους τη σημερινή εποχή δεν είναι να βρει το ίδιο το εμβόλιο. Ως και στην κομμουνιστική Κίνα, το έργο αυτό το έχουν αναλάβει εταιρείες όπως η Fosun και η Cansino. Μόνο στη Ρωσία ανέλαβε την ευθύνη ένας κρατικός φορέας. Όμως, όπως έπρεπε να περιμένουμε, το εμβόλιο που ανακοίνωσαν, το Σπούτνικ V, ακόμη να φανεί αποδοτικό. Επιστήμονες αμφισβητούν τα δημοσιευμένα στοιχεία.
Στην Αμερική το κράτος έδρασε σωστά. Το πρόγραμμα Warp Speed χρησιμοποιεί έναν συνδυασμό οικονομικών κινήτρων για να πείσει τον ιδιωτικό τομέα να επενδύσει στην ανάπτυξη εμβολίων, σε κλίμακα και με ταχύτητα που δεν θα έκανε αλλιώς. Το Warp Speed καλύπτει τον μόνιμο φόβο του κεφαλαίου: το ρίσκο.
Το ύψος του προγράμματος είναι αστρονομικό: φτάνει τα 18 δισ. Το απρόσμενο είναι ότι τον παρεμβατισμό τον υιοθέτησε ο «λάτρης» της ανεμπόδιστης λειτουργίας της ελεύθερης αγοράς – ο ίδιος ο Ντόναλντ Τραμπ. Για τις ανάγκες της πολιτικής του επιβίωσης, διαγράφει σε ένα δευτερόλεπτο την προπαγάνδα υπέρ των θαυμάτων της ελεύθερης αγοράς και δίνει εντολή να ανοίξουν οι κρουνοί των κρατικών χρημάτων χωρίς περιορισμό.
Το ύψος του προγράμματος είναι αστρονομικό: φτάνει τα 18 δισ. Το απρόσμενο είναι ότι τον παρεμβατισμό τον υιοθέτησε ο «λάτρης» της ανεμπόδιστης λειτουργίας της ελεύθερης αγοράς – ο ίδιος ο Ντόναλντ Τραμπ. Για τις ανάγκες της πολιτικής του επιβίωσης, διαγράφει
Παρένθεση: ο διευθύνων σύμβουλος της Pfizer είναι Έλληνας από τη Θεσσαλονίκη. Οι υπεύθυνοι της έρευνας στην BioNTech είναι ένα ζευγάρι Τούρκων – παιδιά μεταναστών. Αυτό και μόνο πρέπει να σημειωθεί ως παράδειγμα καλής συνεργασίας και να το μάθει κι ο σουλτάνος απέναντί μας.
Νομίζω ότι πια οι ιδεολόγοι της μίας ή της άλλης πλευράς πρέπει να έρθουν στα συγκαλά τους: ούτε ο υπέρτατος κρατισμός ούτε η πλήρως ελεύθερη αγορά μπορούν από μόνα τους να ανταποκριθούν στις ανάγκες της κοινωνίας. Οι μεγάλες επιχειρήσεις και το μεγάλο κράτος διαδραματίζουν ζωτικούς ρόλους για την εύρυθμη λειτουργία μιας σύγχρονης οικονομίας. Η πανδημία έδειξε πως αυτά τα δύο δεν μπορούν πραγματικά να αποσυνδεθούν - βασίζονται το ένα στο άλλο περισσότερο από ό,τι οι ιδεολόγοι των δύο άκρων μπορούν να αναγνωρίσουν.
Η αγορά έδειξε ευελιξία και φαντασία στην αντιμετώπιση της κρίσης. Θα θυμόμαστε ότι εμφανίστηκε μια σειρά εστιών κορονοϊού στις εγκαταστάσεις συσκευασίας κρέατος τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Αυτό οδήγησε στο κλείσιμο πολλών εργοστασίων. Υπήρχε ο φόβος ότι η πανδημία θα δημιουργήσει τεράστια προβλήματα στο γνωστό πια supply chain τροφίμων, με το κρέας να είναι το πρώτο θύμα λόγω του κλεισίματος τόσων σφαγείων.
Ο φόβος ελλείψεων φάνηκε και εδώ με τη φρενίτιδα αγορών στα σούπερ μάρκετ μας τις πρώτες μέρες του lockdown. Η αγορά, και εδώ, ανταποκρίθηκε πολύ καλά. Δεν σημειώθηκαν ελλείψεις ούτε σε τρόφιμα ούτε σε άλλα είδη. Μαγαζιά εστίασης μετατράπηκαν σε ντελίβερι σε ανταπόκριση των αναγκών- αποστακτήρια ποτών μετατράπηκαν σε παραγωγούς απολύμανσης χεριών.
Παρά τις δυσκολίες, η αγορά ανταποκρίθηκε σε μικρό διάστημα στη νέα κατάσταση. Και φυσικά, η προσωρινή «σωτηρία» για την εύρωστη λειτουργία της οικονομίας (εδώ και παντού) ήταν οι κρατικές επιδοτήσεις σε πολίτες και επιχειρηματίες που έχουν πληγεί από τα lockdown. Οι αυξημένες κρατικές δαπάνες έχουν προσφέρει ανακούφιση στα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις.
Σύμφωνα με πολιτικούς και οικονομολόγους, αυτές οι κυβερνητικές δαπάνες έχουν δημιουργήσει μεγάλο εθνικό χρέος και τούτο το νέο χρέος θα βαρύνει τον καπιταλισμό. Μας προειδοποιούν ότι θα αναγκαστούμε στο μέλλον να μειώσουμε τις δημόσιες δαπάνες και να αυξήσουμε τη φορολογία για να αποπληρώσουμε το φρέσκο αυτό χρέος. Το αποτέλεσμα είναι η βραδύτερη αύξηση του ΑΕΠ και η στασιμότητα των μισθών.
Ας ακούσουμε όμως τα λεγόμενα της Στεφανί Κέλτον, συμβούλου του Σάντερς και τώρα του Μπάιντεν, που προφανώς θα επηρεάσει την πολιτική της Αμερικής από εδώ και πέρα. Στο βιβλίο της The Deficit Myth υποστηρίζει ότι οι ανησυχίες σχετικά με το δημόσιο χρέος δεν είναι βάσιμες. Τα δημόσια ελλείμματα μπορούν να είναι πολύ υγιή για μια οικονομία. Ας μην κολλάμε στους δείκτες του χρέους, μας λέει, αλλά να ρίξουμε χρήμα στην αγορά και η ανάπτυξη θα έρθει.
Κάπως έτσι, ως και ο Τραμπ ενέκρινε επιδοτήσεις πάνω από 3 τρισ. για να στηρίξει την αμερικανική οικονομία. Εμμέσως ακολουθεί τις προτάσεις της συμβούλου του Σάντερς. Και εμείς εδώ το ίδιο, αλλά και –και παρά την ανυπόφορή της γκρίνια- η Γερμανία και ολόκληρη η ΕΕ ακολουθούν την ίδια κεϊνσιανή πολιτική.
Εν τέλει, μετά την πτώση του κομμουνισμού και την άνοδο ενός αχαλίνωτου καπιταλισμού, το σύστημα αλλάζει. Εμμέσως πλην σαφώς, μέχρι και οι πιο συντηρητικοί έχουν γίνει «σοσιαλιστές» ή τουλάχιστον «σοσιαλδημοκράτες». Αναμφισβήτητα, έχει «κοκκινίσει» ολίγον τι η κυρίαρχη ιδεολογία μας.
Σκέφτομαι πολλές φορές τα βιβλία στη βιβλιοθήκη του πατέρα μου που διάβαζα μικρός. Αυτό ήταν πολύ πριν υπάρξει καν η υποψία ότι η λέξη «σοσιαλισμός» θα μπει δυναμικά στο ελληνικό γίγνεσθαι. Τα περισσότερα απ’ αυτά τα βιβλία έλεγαν ότι ο σοσιαλισμός θα ακολουθήσει αναπόφευκτα τον καπιταλισμό, επειδή θα απελευθερωθεί ο άνθρωπος από τα εργοστάσια και την εργασία ρουτίνας και θα έχει άφθονο χρόνο να ασχοληθεί με αυτά που τον ολοκληρώνουν.
Μα ένα λεπτό: η ίδια η πανδημία έχει αλλάξει το πώς βλέπουμε τον χώρο εργασίας μας. Πρόσφατο γκάλοπ μάς ενημερώνει ότι κάπου 40% των εργαζομένων στη χώρα μας θέλουν να παραμείνουν στο νέο «καθεστώς» της τηλεργασίας. Όμως είναι επειδή και μόνο ο πλούτος που παράγει το καπιταλιστικό σύστημα μπορεί να «απελευθερώσει» τον άνθρωπο. Η τεχνητή νοημοσύνη, η αυτοματοποίηση στα εργοστάσια, το διαδίκτυο, νέα ιατρικά προϊόντα, όπως το εμβόλια, έχουν φέρει πιο κοντά την πιθανότητα ενός νέου μοντέλου εργασίας και επιβίωσης.
Αυτά τα βιβλία της εφηβείας μου έλεγαν και κάτι ακόμη: ότι είναι αναπότρεπτο, ο καπιταλισμός κάποια στιγμή θα λυγίσει από τις ίδιες τις εσωτερικές του αντιφάσεις. Μόνο ένα κράτος, λέει το τσιτάτο του μαρξισμού, μπορεί να σώσει τον καπιταλισμό. Τότε αυτό το είχα απορρίψει ως φαντασιώσεις ανδρών με ντοκτορά που συζητούσαν με πούρα και πίπες σε καναπέδες και σαλόνια.
Αλλά με όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω μας, αναρωτιέμαι αν έχει έρθει η στιγμή να αναθεωρήσω τη θέση μου. Προφανώς, ένας «νέος» σοσιαλισμός δεν θα έχει καμία σχέση με τα αποτυχημένα πειράματα του 20ού αιώνα. Θα είναι κάτι εντελώς καινούργιο. Η εποχή της ιδεολογικής υπεροχής της ελεύθερης αγοράς νομίζω έκλεισε μια και καλή. Μετά τη μαζική χρήση του εμβολίου, ίσως πάμε όλοι στο παράθυρό μας για να δούμε ποια ακριβώς είναι τα χρώματα του ανατέλλοντος ηλίου.
