Πανδημία, οι γεωπολιτικές συνέπειες

του Γιώργου Πρεβελάκη

Η πανδημία έχει άμεσες και έμμεσες γεωπολιτικές συνέπειες.

Ενίσχυσε σημαντικά την ήπια ισχύ της Κίνας η οποία, προσφυώς, χρησιμοποίησε την επιτυχή υγειονομική της πολιτική στην πανδημία για να προβάλει τα πλεονεκτήματα του συγκεντρωτικού και αυταρχικού της καθεστώτος. Επίσης, αξιοποίησε την ικανότητά της να συνδράμει διάφορες χώρες για να αυξήσει την επιρροή της. Γενικότερα, στον ιδεολογικό ανταγωνισμό ανάμεσα στις φιλελεύθερες αξίες της Δύσης και τις ανελεύθερες τάσεις σε διάφορες χώρες στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο, η πανδημία λειτούργησε καταλυτικά. Πολιτικοί και αγητάτορες, εκμεταλλευόμενοι τις δύσκολες συνθήκες, ζητούν να επιστρέψουν τα εθνικά σύνορα, να περιοριστούν οι μετακινήσεις, να καταργηθούν οι «παγκόσμιες αλυσίδες αξίας». Σε γενικές γραμμές, η ασφάλεια κυριαρχεί στην ελευθερία.

Επίσης, η υγειονομική κρίση επιδείνωσε τις ανισότητες, σχεδόν σε όλες τις μορφές και κλίμακες: Μεταξύ ανδρών και γυναικών, καθώς ο γυναικείος πληθυσμός υπερτερεί του ανδρικού στα επαγγέλματα τα οποία είναι εκτεθειμένα στο ιό· μεταξύ ενδεών και πλουσίων, καθώς οι συνθήκες διαβίωσης των μεν τους καθιστούν περισσότερο ευάλωτους στη μετάδοση του ιού· μεταξύ αναπτυσσομένων και ανεπτυγμένων χωρών, καθώς τα συστήματα υγείας και κοινωνικής προστασίας στις πρώτες δεν μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες του πληθυσμού.

Οι ανισότητες θα αυξηθούν, καθώς την υγειονομική κρίση θα ακολουθήσει η οικονομική, ως κρίση χρέους. Ανάμεσα στις χώρες χωρίς υψηλή σχέση δημοσίου χρέους ως προς το Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα και τις υπόλοιπες, η απόσταση θα διευρυνθεί. Η προσθήκη του χρέους, η οποία οφείλεται στα ειλημμένα μέτρα για κοινωνική στήριξη κατά την υγειονομική κρίση, θα οδηγήσει πολλές χώρες στα πρόθυρα της χρεωκοπίας- ιδιαιτέρως αν επιβεβαιωθεί η προβλεπόμενη άνοδος των επιτοκίων. Έτσι, πολλές χώρες κινδυνεύουν να βρεθούν εξαρτημένες από τους διεθνείς οργανισμούς, επί παραδείγματι από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο.

Οι ανισότητες αποτελούν σήμερα τον κύριο παράγοντα πολιτικής αστάθειας σε εθνική και διεθνή κλίμακα. Επειδή αυξάνονται και διευρύνονται, είναι πιθανόν ότι την υγειονομική και την οικονομική κρίση θα ακολουθήσουν κοινωνικές εκρήξεις- ενδεχομένως και πολεμικές εντάσεις.

Το παγκόσμιο σύστημα βρισκόταν ήδη σε φάση μετασχηματισμού όταν ξέσπασε η πανδημία. Η Παγκοσμιοποίηση η οποία, με σημαντική προώθηση από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, κλιμακώθηκε από την δεκαετία 1980 ώς τις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, επιβραδύνεται εδώ και μερικά χρόνια. Η Αμερική εγκαταλείπει την πολιτική αυτή, καθώς η συνεπαγόμενη ταχύρυθμη οικονομική ανάπτυξη της Κίνας εκλαμβάνεται ως μείζων απειλή στον γεωπολιτικό ορίζοντα. Επίσης, η αναπόφευκτη αναδιάρθρωση στο τοπίο των ανισοτήτων, την οποία επέφερε το άνοιγμα της παγκόσμιας οικονομικής Γεωγραφίας, προκάλεσε σοβαρά κινήματα προστατευτισμού, εθνικισμού και ξενοφοβίας. Οι μαζικές πιέσεις στις κυβερνήσεις να σταματήσουν την όποια ροή μεταναστών, απεκάλυψαν την ένταση και την έκταση των αισθημάτων απειλής και φοβίας έναντι της αλλαγής.

Ασφαλώς, το αίτιο αυτών των κοσμοϊστορικών εξελίξεων ούτε αποδίδεται πλήρως ούτε εξαντλείται στην υγειονομική κρίση. Η κρίση αυτή, όμως, παρεμβαίνει αποφασιστικά στους ρυθμούς των αλλαγών. Με φωτογραφική ορολογία, λειτουργεί ως εμφανιστής: αποκαλύπτει την λανθάνουσα εικόνα. Είναι επίσης επιταχυντής και καταλύτης.

Η τριπλή αυτή παρέμβαση είναι ιδιαιτέρως εμφανής στον τομέα της τηλε-εργασίας. Η αναγκαστική χρήση των τηλεπικοινωνιών και της πληροφορικής, καθώς ο συγχρωτισμός στους χώρους της εργασίας έπρεπε να μειωθεί δραστικά, ανέδειξε τις δυνατότητες της τεχνολογίας. Αλλαγές, τεχνικά δυνατές, οι οποίες προσέκρουαν σε αντιστάσεις από συντεχνιακά κυκλώματα, οικονομικά δίκτυα ή απλώς από την άρνηση των εργαζομένων να προσαρμοστούν, επεβλήθησαν de facto. Μετατροπές οι οποίες, υπό ομαλές συνθήκες, θα απαιτούσαν πολύχρονες προσπάθειες πραγματοποιήθηκαν σύντομα και τείνουν να αποκτήσουν μόνιμο χαρακτήρα.

Η τηλε-εργασία προκαλεί μετασχηματισμούς σε πολλούς τομείς της παγκόσμιας και της τοπικής Γεωγραφίας. Επί παραδείγματι, η τηλε-εργασία τροποποιεί τη σχέση ανάμεσα στον τόπο κατοικίας και τον τόπο εργασίας. Ως συνέπεια, θα αλλάξει η δομή και η λειτουργία των πόλεων.

Η Γεωπολιτική θα επηρεαστεί δραματικά. Οι ήδη σημαντικές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο κυκλοφορεί η πληροφορία επιταχύνονται και εμβαθύνονται, καθώς η τηλε-εργασία προσφέρει ισχυρό οικονομικό έδαφος για να αναπτυχθούν υποδομές και τεχνολογίες. Ανάλογη τομή στον τρόπο με τον οποίο διαδίδεται και λειτουργεί η πληροφορία συνέβη τον 15ο αιώνα. H ανακάλυψη της τυπογραφίας οδήγησε σε ρήξεις, με τεράστιες γεωπολιτικές συνέπειες. Ως τότε, την πληροφορία ήλεγχαν η Εκκλησία και η αριστοκρατία, μέσω των χειρογράφων. Με την τυπογραφία η εξουσία πέρασε στην αστική τάξη η οποία, μέσω των εντύπων, ανέλαβε τη μαζική διάδοση της γνώσης. Η Αναγέννηση και τα επιτεύγματα της οφείλουν πολλά σε αυτήν τη μεγάλη ανακάλυψη.

Η Ανθρωπότητα αντιμετώπιζε ήδη πριν από την πανδημία ορισμένα θεμελιακά προβλήματα- επί παραδείγματι, την αντίφαση ανάμεσα στην οικονομική μεγέθυνση και την προστασία του περιβάλλοντος· την αντιπαράθεση των πολιτικών αξιών ανάμεσα σε δημοκρατικά και αυταρχικά καθεστώτα· την επιλογή ανάμεσα σε άνοιγμα ή κλείσιμο του κόσμου· την αμφισβήτηση της δυτικής ηγεμονίας μετά από τρεις αιώνες συνεχούς ανόδου της ισχύος της.

Σε αυτήν τη φάση όπου κυριαρχούν αμφιβολίες και αμφισβητήσεις, η υγειονομική κρίση αποκτά μείζονα σημασία. Ενδεχομένως πρόκειται να συμβάλει το κρίσιμο στοιχείο το οποίο θα ανατρέψει την τρέχουσα ασταθή ισορροπία της παγκόσμιας πλάστιγγας. Αν η υπόθεση αυτή επιβεβαιωθεί, οι ιστορικοί του μέλλοντος θα αναφέρονται σε προ-covid και μετά-covid εποχή, όπως αναφερόμαστε σήμερα σε προπολεμικό και μεταπολεμικό κόσμο.