του Μάνου Καραγιάννη*
Ο τουρκικός αναθεωρητισμός προϋπήρχε της ανόδου του Ταγίπ Ερντογάν στην εξουσία και θα υπάρχει και μετά την αποχώρησή του. Δεν οφείλεται σε συγκυριακές πολιτικές εξελίξεις, αλλά σε δομικούς παράγοντες που σχετίζονται με τον παγκόσμιο καταμερισμό ισχύος και πλούτου. Το κέντρο βάρους της παγκόσμιας οικονομίας μετατοπίζεται προς τα ανατολικά? η Δύση αντιμετωπίζει αυξανόμενο ανταγωνισμό από τις ανερχόμενες ασιατικές δυνάμεις. Λόγω γεωγραφικής θέσης και δημογραφικής δυναμικής, η Τουρκία θα παραμείνει η «πολύφερνη νύφη» της περιοχής. Η τουρκική πολιτική τάξη έχει επίγνωση της ιστορικότητας των στιγμών και προωθεί μεθοδικά τους σχεδιασμούς της εναντίον του ελληνισμού. Η Τουρκία δεν «επιστρέφει» στην Ευρώπη, αλλά στον ιστορικό της ρόλο ως αυτόνομος πόλος του περιφερειακού συστήματος ασφαλείας.
Η εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση επιδιώκει την όσο το δυνατόν καλύτερη διαχείριση των σχέσεων με τη γειτονική χώρα. Ωστόσο, η ατέρμων ελληνοτουρκική αντιπαράθεση εξελίσσεται σε μια πρόκληση που ξεπερνάει τον εκλογικό κύκλο μιας κυβέρνησης. Η απόπειρα εισβολής στον Εβρο και η κρίση του καλοκαιριού είναι πρόκριμα για τη νέα κανονικότητα που δημιουργείται στις διμερείς σχέσεις. Η Ελλάδα χρειάζεται μια μακροχρόνια στρατηγική απέναντι στην Τουρκία με κοινά αποδεκτούς σκοπούς. Αυτή δεν μπορεί να είναι ο πλήρης ή μερικός εξευρωπαϊσμός μιας μουσουλμανικής και κοινωνικά συντηρητικής χώρας που ρέπει συνεχώς προς τον αυταρχισμό. Αυτή η επιλογή δεν υπάρχει πια.
Η εθνική στρατηγική πρέπει να αποσκοπεί στην ανάσχεση της τουρκικής επιθετικότητας, αφού συνιστά μια ζωτική απειλή για την ελληνική ασφάλεια. Η ποιοτική ενίσχυση των Ενόπλων Δυνάμεων, η συγκρότηση νέων διμερών και πολυμερών συμμαχιών, η αναβάθμιση της δημόσιας διπλωματίας και η οικοδόμηση ενός καινοτόμου συστήματος συλλογής πληροφοριών είναι απαραίτητα συστατικά στοιχεία μιας τέτοιας στρατηγικής. Ταυτόχρονα, η χώρα χρειάζεται ένα ευρύτερο γεωπολιτικό όραμα που θα βασίζεται σε πολιτικές και κοινωνικές συναινέσεις. Τα έθνη δεν είναι σύνολα εργαζομένων και συνταξιούχων καταναλωτών? είναι ομοιογενείς πληθυσμοί που διατηρούν συνείδηση της διαφορετικότητάς τους και επιδιώκουν συλλογικούς στόχους. Η Ελλάδα είναι μια γαλάζια θάλασσα που «βρέχεται» από στεριά. Η άρρηκτη σχέση με τη θάλασσα μπορεί να γίνει η βάση ενός τέτοιου οράματος.
Σε κάθε περίπτωση, το ερώτημα που αβίαστα προκύπτει αφορά τη διαδικασία διαμόρφωσης της εθνικής στρατηγικής έναντι της Τουρκίας. Το ελληνικό μοντέλο εκτελεστικής εξουσίας είναι πρωθυπουργοκεντρικό. Ο πρόεδρος της κυβέρνησης είναι αυτός που τελικά πιστώνεται επιτυχίες και χρεώνεται αποτυχίες. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποτελεί ίσως τον ιδεότυπο της χαρισματικής ηγεσίας στην ελληνική διπλωματία. Ο επτά φορές πρωθυπουργός βασίστηκε στην οξυδέρκεια και στην ευελιξία του για να δημιουργήσει προσωρινά την Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών. Η επόμενη ηγεσία δεν διέθετε τα ίδια χαρίσματα, με τα γνωστά ολέθρια αποτελέσματα.
Είναι παρακινδυνευμένο, λοιπόν, η εθνική στρατηγική να είναι απλώς απόρροια προσωπικών ικανοτήτων ή ανικανοτήτων. Σε ορισμένες χώρες του μεγέθους της Ελλάδας, όπως το Ισραήλ, έχουν δημιουργηθεί θεσμικά όργανα και διαδικασίες για την εκπόνηση μακροχρόνιων στρατηγικών. Δίχως αμφιβολία, το ελληνικό σύστημα εθνικής ασφαλείας είναι αναχρονιστικό και ξεπερασμένο. Η μετονομασία του ΚΥΣΕΑ δεν λύνει το πρόβλημα της θεσμικής ανεπάρκειας. Πέρα από τη σύσταση ενός Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας, με ενισχυμένο ρόλο και μόνιμο προσωπικό, απαιτείται η αναβάθμιση της Διαρκούς Επιτροπής Εθνικής Αμυνας και Εξωτερικών Υποθέσεων, του Εθνικού Συμβουλίου Εξωτερικής Πολιτικής και του Συμβουλίου Πληροφοριών. Μόνο έτσι μια στρατηγική μπορεί να αποπροσωποιηθεί και να γίνει κτήμα όλων.
Το μέλλον προμηνύεται δυσοίωνο στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Η Αγκυρα τρέφει εδαφικές διεκδικήσεις εις βάρος της Ελλάδας και απειλεί την ασφάλεια του κυπριακού ελληνισμού. Οσο καλές προθέσεις να έχει μια πολιτική ηγεσία, η πολυπλοκότητα της κατάστασης στην Ανατολική Μεσόγειο απαιτεί μεγαλύτερη συλλογικότητα στη διαμόρφωση στρατηγικής έναντι της Τουρκίας. Τα πρόσωπα πρέπει να υπηρετούν τις στρατηγικές και όχι οι στρατηγικές τα πρόσωπα. Φυσικά, μια τέτοια αλλαγή στην πολιτική κουλτούρα θα εξυπηρετήσει γενικότερα τις ανάγκες της Ελλάδας στον ευαίσθητο τομέα της εθνικής ασφάλειας. Το διεθνές σύστημα βρίσκεται σε μια μεταβατική φάση, όπου κυριαρχούν η ανασφάλεια και η καχυποψία. Η Ελλάδα δεν έχει παντοτινούς φίλους ή προαιώνιους εχθρούς, έχει μόνο συμφέροντα.
Πριν από είκοσι δύο χρόνια, ο Παναγιώτης Κονδύλης παρατήρησε ότι «ο πολιτικός κόσμος στο σύνολό του δεν κατάφερε να δημιουργήσει ένα πάγιο και αθόρυβο θεσμικό πλαίσιο ικανό να εξουδετερώσει κατά το δυνατόν τους πειρασμούς κομματικής εκμετάλλευσης των εθνικών θεμάτων». Τα λόγια του συνιστούν κρίσιμη συμβουλή και προειδοποίηση για τις δυσκολίες που έπονται.
*αναπληρωτής καθηγητής στο King’s College London και στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
**πρώτη δημοσίευση: www.kathimerini.gr
