Ριζικές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές

του Χρίστου Αλεξόπουλου

Η σύγχρονη πραγματικότητα τόσο στο κοινωνικό όσο και στο πολιτικό πεδίο διαπερνάται από οπτικές σχεδιασμού και διαχείρισης της δυναμικής της εξέλιξης, οι οποίες παράγουν μη λειτουργικές ισορροπίες μεταξύ των κοινωνικών συστημάτων, ενώ παράλληλα υποσκάπτουν την προοπτική βιώσιμης πορείας των κοινωνιών προς το μέλλον σε συνθήκες ευημερίας και χωρίς αρνητικές παρενέργειες στην βιοποικιλότητα.

Στο κοινωνικό πεδίο η μαζοποίηση στα μεγάλα αστικά κέντρα με τα εκατομμύρια κατοίκους δεν διαμορφώνει λειτουργικές συνθήκες για την πρόσδωση νοήματος με ηθικό φορτίο στην ατομική πορεία του ανθρώπου και την οικοδόμηση ανάλογης ταυτότητας.

Εκείνο, που επιτυγχάνεται χωρίς μεγάλη προσπάθεια, είναι η εργαλειοποίηση του ατόμου στο πλαίσιο της διεκπεραίωσης κοινωνικών ρόλων, οι οποίοι οριοθετούνται από το συστημικό συμφέρον (π.χ. οικονομικό σύστημα και εργασιακός ρόλος, που δεν λαμβάνουν υπόψη τις ψυχολογικές ανάγκες του εργαζόμενου ή την σωματική του υγεία).

Το κενό, που δημιουργείται, «καλύπτεται» με την υποκατάσταση των κοινωνικών αξιών με ηθικό φορτίο από τον μονοδιάστατο καταναλωτισμό και την οπτική του θεάματος (π.χ. ο τρόπος αυτοπαρουσίασης με στόχο τον εντυπωσιασμό) ως μέσων για την πρόσδωση νοήματος στην ζωή και την επίτευξη κοινωνικής αποδοχής.

Παράλληλα ο διαθέσιμος χρόνος για την κοινωνική δραστηριοποίηση των πολιτών στα μεγάλα αστικά κέντρα είναι ανεπαρκής έως ανύπαρκτος, αν και η εγγύτητα των κατοικιών τους είναι πολύ μεγάλη (π.χ. στα διαμερίσματα των πολυκατοικιών). Μπορεί να κατοικούν σε διπλανά διαμερίσματα και η επικοινωνία μεταξύ τους να εξαντλείται στην πρωινή καλημέρα ή στις αντιπαραθέσεις στις γενικές συνελεύσεις σχετικά με την διαχείριση των διαφόρων θεμάτων, που σχετίζονται με την λειτουργία των κοινόχρηστων χώρων της πολυκατοικίας.

Η «κοινωνική ενεργοποίηση» είναι πιο εύκολη στο πλαίσιο της εικονικής πραγματικότητας των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης. Η σχέση του πολίτη με την πραγματικότητα αποκτά σταδιακά περιεχόμενο με την μεσολάβηση της τεχνολογίας και ιδιαιτέρως της ψηφιακής. Εκτός από τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι και τα εικονικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.

Σε αυτά η εικόνα παίζει πολύ πιο σημαντικό ρόλο από τον λόγο και την αξιοποίηση του ορθολογισμού στην αποτύπωση της πραγματικότητας. Η εικόνα όμως παρουσιάζει μόνο ένα κομμάτι της και όχι το σύνολο της, ούτε και αναλύει τις παραμέτρους, που την οριοθετούν ως προς τα ποιοτικά και τα ποσοτικά της χαρακτηριστικά. Αυτό μπορεί να γίνει με την χρησιμοποίηση του ορθολογισμού και την προσέγγιση της πραγματικότητας στις πλανητικές της διαστάσεις, διότι η παγκοσμιοποίηση έχει διαμορφώσει σχέσεις αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης των κοινωνιών της παγκόσμιας κοινότητας.

Αν συνυπολογισθεί, ότι η ροή του χρόνου είναι πολύ γρήγορη, με αποτέλεσμα η νοητική διαχείριση της ταχύτατα εξελισσόμενης πραγματικότητας να μην είναι εμπροσθοβαρής, τότε δημιουργούνται συνθήκες μη ελέγχου των παρενεργειών της κοινωνικής δυναμικής.

Δεν είναι τυχαίο, ότι η ανθρώπινη δραστηριοποίηση δεν συμπορεύεται με τις ισορροπίες της φύσης και τις ανάγκες της, με αποτέλεσμα να διαμορφώνονται συνθήκες υψηλής διακινδύνευσης (ρύπανση του περιβάλλοντος με πλαστικά, εκπομπή διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα κ.λ.π.).

Τέλος τα κοινωνικά συστήματα, από το οικονομικό και το εργασιακό μέχρι το υγείας και το εκπαιδευτικό, αναπτύσσουν δραστηριότητα με προσανατολισμό την λειτουργικότητα και την οικονομική τους απόδοση και όχι το κοινωνικό και το ανθρώπινο συμφέρον.

Τα παραδείγματα είναι πολλά. Από την τυποποίηση της διάθεσης των προϊόντων με στόχο την μεγιστοποίηση του κέρδους λόγω της μείωσης των εργαζομένων μέχρι τον μονοδιάστατο σχεδιασμό της εκπαιδευτικής λειτουργίας με κύριο σημείο αναφοράς τις ανάγκες του οικονομικού συστήματος και τους αναγκαίους εργασιακούς ρόλους, χωρίς να ισορροπείται ουσιαστικά και με την αξιακή διάσταση της κοινωνικής λειτουργίας του ανθρώπου, η οποία προσδίδει νόημα στην ζωή του.

Ενισχυτικά προς αυτή την κατεύθυνση οδεύει και η μεγάλη κινητικότητα στις σύγχρονες μαζοποιημένες κοινωνίες, η οποία συμβάλλει στην μείωση του διαθέσιμου ελεύθερου χρόνου για την κοινωνική δραστηριοποίηση του ατόμου.

Στο πολιτικό πεδίο οι συνθήκες είναι ανάλογες. Η σύγχρονη δημοκρατική λειτουργία δεν βασίζεται στην προσέγγιση και ανάλυση της κοινωνικής δυναμικής και γενικότερα της πραγματικότητας στις διάφορες διαστάσεις της, διότι είναι πολύ σύνθετη για να την επεξεργασθεί νοητικά και να την κατανοήσει ο απλός πολίτης. Αυτός ενδιαφέρει κυρίως ως παράμετρος της εκλογικής λειτουργίας του πολιτεύματος.

Επίσης δεν υπάρχουν μηχανισμοί, που θα μπορούσαν να αναλάβουν αυτή την λειτουργία και την απλοποίηση των πολύπλοκων ευρημάτων της ανάλυσης στο επίπεδο της μαζικής ενημέρωσης, ώστε οι πολίτες να κάνουν επιλογές και να παίρνουν αποφάσεις γνωρίζοντας την προοπτική, που δρομολογούν, η οποία θα βιωθεί σε βάθος χρόνου και από πολύ νεότερες γενιές.

Ακόμη η σύγχρονη πολιτική δεν εκφράζει σε λειτουργικό βαθμό το κοινωνικό και το ανθρώπινο συμφέρον στον σχεδιασμό της πορείας προς το μέλλον, αλλά ισορροπεί τις επιλογές και τις αποφάσεις της ανάμεσα στην λειτουργικότητα και στην οικονομική απόδοση των κοινωνικών συστημάτων (π.χ. οικονομικό, εργασιακό, εκπαιδευτικό, υγείας κ.λ.π.), τα οποία παράγουν την δυναμική της εξέλιξης, χωρίς να ελέγχονται οι επιπτώσεις της (π.χ. κινητικότητα και ρύπανση της ατμόσφαιρας στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις).

Για αυτό η διαχείριση της κοινωνικής δυναμικής από το πολιτικό σύστημα δεν καλύπτει με επάρκεια τις ανάγκες της πραγματικότητας στην προβολή τους στο μέλλον. Σε συνδυασμό δε με την ταχύτατη ροή του χρόνου και την αδυναμία (τουλάχιστον μέχρι τώρα) της επιστημονικής σκέψης να λειτουργεί με εμπροσθοβαρή οπτική ως προς τις επιπτώσεις των αλλαγών, που επιφέρει στην πραγματικότητα η αξιοποίηση της, δρομολογείται άνοδος του δείκτη διακινδύνευσης της πορείας των κοινωνιών προς το μέλλον, ενώ συρρικνώνεται η βιωσιμότητα των στόχων των πολιτικών αποφάσεων.

Το πολιτικό σύστημα δεν συμπορεύεται με την ταχύτητα της ροής του χρόνου. Για αυτό δεν έχει συνειδητοποιήσει την ζωτικής σημασίας ανάγκη μακροπρόθεσμης οπτικής στον σχεδιασμό της πορείας στο μέλλον.

Εξάλλου η αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση των κοινωνιών στην σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα δεν είναι διαχειρίσιμα μεγέθη από την πολιτική με το μοντέλο εθνικής διακυβέρνησης, το οποίο ισχύει τώρα. Είναι αναγκαία η μετάβαση στην εποχή της οικοδόμησης μιας μορφής υπερεθνικής διακυβέρνησης χωρίς ανισότητες μεταξύ των χωρών, που συνθέτουν την παγκόσμια κοινότητα. Και αυτό απαιτεί ριζική αλλαγή του τρόπου σκέψης και βαθιές τομές στο μοντέλο οργάνωσης του πλανήτη συνολικά. Μια πολύ δύσκολη αποστολή.

Για να γίνουν οι αναγκαίες ριζικές κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές πραγματοποιήσιμες πρέπει να πληρούνται ορισμένες προϋποθέσεις. Άμεσα επιβάλλεται η έναρξη διαλόγου με στόχο την αποκατάσταση συνθηκών συνεργασίας όλων των κομμάτων και των κοινωνικών συστημάτων (οικονομικό, εργασιακό κ.λ.π.), ώστε να καταστεί εφικτή η προώθηση των αναγκαίων συναινέσεων και να διαφυλαχθεί η κοινωνική συνοχή.

Παράλληλα πρέπει να εξελιχθεί πιο γρήγορα και να αξιοποιηθεί η επιστημονική σκέψη, ώστε η μετάβαση στην νέα εποχή» να γίνει με χαμηλό δείκτη διακινδύνευσης, διότι η ταχύτατη ροή του χρόνου και η ανάγκη γρήγορων αλλαγών διαμορφώνουν δύσκολα διαχειρίσιμες συνθήκες.

Επίσης πρέπει να δρομολογηθεί άμεσα δημόσιος διάλογος για την ζωτικής σημασίας ανάγκη επίτευξης κοινωνικής συναίνεσης σχετικά με την αλλαγή του μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης, η οποία θα έχει επιπτώσεις στον τρόπο ζωής των ανθρώπων. Η κοινωνία πολιτών θα πρέπει να ενεργοποιηθεί προς αυτή την κατεύθυνση και να αναλάβει τις ευθύνες της για την προώθηση της πραγμάτωσης του κοινωνικού και του ανθρώπινου συμφέροντος.

Τέλος στην εποχή της παγκοσμιοποίησης είναι επίσης βασική προϋπόθεση η συνεργασία των κοινωνιών της παγκόσμιας κοινότητας και των πολιτικών ηγεσιών τους. Αυτό είναι απαραίτητο για την αντιμετώπιση των πλανητικών ανισορροπιών, οι οποίες απειλούν την βιωσιμότητα της ανθρώπινης οντότητας και της βιοποικιλότητας, ενώ αποσταθεροποιούν την κοινωνική συνοχή (π.χ. μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, ακραία καιρικά φαινόμενα, πανδημίες, μείωση των αποθεμάτων νερού κ.λ.π.) και την ειρηνική συμβίωση των κοινωνιών.

Εάν η προσέγγιση της πραγματικότητας γίνει με εργαλείο την στατική θεώρηση της εξέλιξης, τότε αυτές οι ριζικές αλλαγές θα φαίνονται και θα είναι πολύ δύσκολα πραγματοποιήσιμες. Όμως πρέπει να αποφευχθεί η άναρχη και χωρίς σχεδιασμό μετάβαση σε πολύ επικίνδυνη και με πολλές κοινωνικές αναταράξεις πορεία προς το μέλλον. Σε αυτή την περίπτωση η δυναμική της εξέλιξης δεν θα διαθέτει κοινωνική συναίνεση, ενώ παράλληλα θα χειροτερεύει η ποιότητα της ζωής των ανθρώπων και σε βάθος χρόνου θα απειληθεί η βιωσιμότητα της ανθρώπινης οντότητας και της βιοποικιλότητας.

*πρώτη δημοσίευση: www.metarithmisi.gr