του Κωνσταντίνου Ζοπουνίδη*
Με το θέμα της απόφασης έχουμε ασχοληθεί σε πολλά πρόσφατα άρθρα μας το τελευταίο χρονικό διάστημα.
1. Κ. Ζοπουνίδης, η απόφαση, γνωστικά αντικείμενα και παράγοντες, Εκδ. Κλειδάριθμος, 2021.
2. Κ. Ζοπουνίδης, θόρυβος και αποφάσεις, Ναυτεμπορική, Πέμπτη 4 Νοεμβρίου 2021.
3. Κ. Ζοπουνίδης, η τέχνη της απόφασης σε περίοδο κρίσης, Ναυτεμπορική, Κυριακή 18 Οκτωβρίου 2020.
4. Κ. Ζοπουνίδης, η χρησιμότητα της απόφασης, Ναυτεμπορική, Πέμπτη 30 Ιουλίου 2020.
5. Κ. Ζοπουνίδης, μοντελοποίηση, και απόφαση, Ναυτεμπορική, Τετάρτη 5 Αυγούστου, 2020.
Το άρθρο αυτό αναφέρεται στο πρόσφατο βιβλίο των Flora Bernard και Marion Genaivre «La prise de decision» ed. Dunod, 2021.
Για τους συγγραφείς, πρώτα από όλα, γίνεται η υπόθεση ότι υπάρχει η σωστή απόφαση, αλλά της δίνουμε ένα μειωτικό ορισμό. Ειδικότερα, λέγεται ότι η σωστή απόφαση είναι μια απόφαση της οποίας οι συνέπειες είναι καλές για αυτόν που τη λαμβάνει ή/και το περιβάλλον του, αλλά και μια απόφαση σύμφωνα με τους κανόνες και τα πρότυπα που ισχύουν στο κοινωνικό-επαγγελματικό του περιβάλλον.
Υπάρχουν πολλές ερωτήσεις. Πώς να παρθεί η «σωστή απόφαση» σε μια κατάσταση αβεβαιότητας σχετικά με τις συνέπειες; Σε μια κατάσταση απουσίας κανόνων; Σε μια κατάσταση όπου αυτό που επιβάλει ο κανόνας είναι αντίθετο από ηθική άποψη; Σε μια κατάσταση παράδοσης συμμόρφωσης όπου δύο κανόνες έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους επειδή δεν υπακούουν στην ίδια λογική; Τόσες πολλές ερωτήσεις που αναφέρονται μόνο σε μία: υπάρχει η σωστή απόφαση; Οι συγγραφείς προτιμούν τον όρο «ενημερωμένη απόφαση». Βασικά, πρόκειται για την ενημέρωση σε ένα σύγχρονο πλαίσιο του μεγάλου φιλοσοφικού ερωτήματος: «τί πρέπει να κάνω»; Οι συγγραφείς καταλήγουν ότι μέσω αυτού του βιβλίου, ελπίζουν να επιτρέψουν σε όλους να μπορέσουν να ανανεώσουν την εμπειρία τους στη λήψη αποφάσεων: ανακαλύπτοντας εκ νέου τί περιέχει η ελευθερία, η δημιουργικότητα και η διαίσθηση, θεωρώντας το ως μαι ευκαιρία να γνωριστούν όλοι καλύτερα μεταξύ τους και να τελειοποιήσουν την ικανότητά τους να σκέφτονται ο ένας με τους άλλους.
Η απόφαση προϋποθέτει την ελευθερία του ατόμου
Το 1945, ο φιλόσοφος Jean-Paul Sartre δήλωσε ότι αυτό που είμαστε, ως άνθρωποι, το σφυρηλατούμε με τις πράξεις μας – και επομένως με τις αποφάσεις μας. Το ίδιο έτος ο Maurice Merleau – Ponty έγραφε «η πραγματική φιλοσοφία είναι να μάθουμε ξανά να βλέπουμε τον κόσμο.. Παίρνουμε τη μοίρα μας στο χέρι, γινόμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας με προβληματισμό, αλλά επίσης και με την απόφαση όπου δεσμεύουμε τη ζωή μας».
Το να ενδιαφερόμαστε φιλοσοφικά για τη λήψη αποφάσεων σημαίνει επομένως να σκεφτόμαστε μια από τις βασικές διαστάσεις αυτού που μας καθιστά ανθρώπους: η ελευθερία μας. Είναι να σκεφτόμαστε τις καταστάσεις όπου πρέπει να κάνουμε μια επιλογή μεταξύ διαφορετικών δυνατοτήτων. Η ζωή μας αποτελείται εξ ολοκλήρου από όλες εκείνες τις στιγμές, μικρές και μεγάλες, όπου έχουμε μια επιλογή να κάνουμε. Μια εσωτερική επιλογή (επιλέγω τον τάδε υποψήφιο), που υλοποιείται με μια απόφαση που έχει τα εξωτερικά της αποτελέσματα (αποφασίζω να τον προσλάβω).
Σύμφωνα με τους συγγραφείς, η θεώρηση του ανθρώπου γίνεται σε δύο επίπεδα: ένα οριζόντιο, το ψυχοσωματικό επίπεδο και ένα κάθετο, πνευματικό, το υπαρξιακό επίπεδο νοήματος.
Σε ψυχοσωματικό επίπεδο, αυτό του σώματος και του ψυχισμού, η επιλογή μας είναι τελικά περιορισμένη. Παρόλο που μπορούμε να ωθήσουμε το σώμα μας να επιτύχει σωματικά επιτεύγματα, παρόλο που μπορούμε, μέσω της διατροφής, του αθλητισμού ή των καλλυντικών, να διατηρήσουμε ένα συγκεκριμένο σχήμα, υγεία και ρυθμό, είμαστε σε μεγάλο βαθμό περιορισμένοι, ειδικά από τα γονίδιά μας.
Αντίθετα, πολλοί φιλόσοφοι έχουν πράγματι μιλήσει, ο καθένας με το δικό του τρόπο, για μια διάσταση που είμαστε εντελώς ελεύθεροι, το επίπεδο αυτό ονομάζεται πνευματικό, που θα μπορούσαμε επίσης να το ονομάσουμε υπαρξιακό επίπεδο ή ακόμα και το επίπεδο του νοήματος. Αν δεν έχουμε επιλογή από τις καταστάσεις που συναντάμε, το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώσαμε, τις πράξεις ή τα λόγια των άλλων, μπορούμε να επιλέξουμε να τους αναπαραστήσουμε με αυτόν ή τον άλλο τρόπο. Εάν δεν έχουμε την επιλογή των συναισθημάτων μας, του τί αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις μας, έχουμε τη επιλογή να δεχτούμε ή όχι αυτές τις αντιλήψεις μας ως βάση των αποφάσεών μας.
Η απόφαση είναι η επιλογή μιας εναλλακτικής ανάμεσα σε πολλές άλλες
Πρώτον, ενώ κάθε επιλογή δεν συνεπάγεται απαραίτητα μια απόφαση, κάθε απόφαση συνεπάγεται μια επιλογή. Η επιλογή θα ήταν η εσωτερική διάθεση, το γεγονός της θεώρησης και της επεξεργασίας δυνατοτήτων, όταν η απόφαση θα ήταν ορατή πράξη που έρχεται να αποφανθεί στην πραγματικότητα.
Δεύτερον, μπορεί να έχει νόημα να μιλάμε για ασυνείδητη επιλογή, αλλά οποιαδήποτε απόφαση προϋποθέτει μια συγκεκριμένη επίγνωση. Αλλά για να αποφασίσουμε, πρέπει να ξέρουμε τι να αποφασίσουμε, πρέπει να είμαστε σε θέση να περιγράψουμε την κατάσταση που απαιτεί τη λήψη απόφασης από την πλευρά μας, πράγμα που συνεπάγεται να γίνουν δύο ερωτήσεις: τί μπορούμε να γνωρίζουμε για μια δεδομένη κατάσταση; Και πώς μπορούμε να τη γνωρίσουμε; Με άλλα λόγια, πώς χρησιμοποιούμε τις αισθήσεις μας, τις εντυπώσεις μας, τα συναισθήματά μας, την κατανόησή μας, τους συλλογισμούς μας, τη διαίσθησή μας, όλα όσα δίνονται στον άνθρωπο για να γνωρίζει;
Διάκριση των πραγμάτων από τις αναπαραστάσεις που έχουμε για αυτά
Αυτό είναι ένα από τα μεγάλα ερωτήματα που έχει απασχολήσει τους φιλόσοφους όλων των εποχών: τί υπάρχει στο πεδίο της γνώσης μας, τί υπάρχει έξω από αυτό; Τί είναι αληθινό, τί είναι ψευδαίσθηση;
Αυτές οι ερωτήσεις δεν έχουν μόνο διανοητικό ενδιαφέρον, διότι η απάντηση που θα τις δώσουμε θα εξαρτηθεί όχι μόνο από τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τον κόσμο, αλλά και από τον τρόπο με τον οποίο πρόκειται να περιγράψουμε την κατάσταση που μας ζητά να επιλέξουμε και την απόφαση που πρόκειται να λάβουμε. Στα τέλη του 18ου αιώνα, ο φιλόσοφος Emmanuel Kant έφερε μια ουσιαστική διάκριση για να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τη σχέση που έχουμε με τον κόσμο: διακρίνει το πράγμα από μόνο του, δηλαδή την ουσία ενός πράγματος, εκτός από οποιαδήποτε σχέση με τον εξωτερικό κόσμο, του φαινομένου, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο μας παρουσιάζεται αυτό το πράγμα ή την αναπαράσταση που έχουμε για αυτό. Το πρόβλημα είναι ότι πολύ συχνά συγχέουμε και τα δύο.
Τέλος, επανερχόμεθα στο θέμα της απόφασης. Τί μπορούμε να γνωρίζουμε για την κατάσταση που πρέπει να αποφασίσουμε; Υπάρχει μια κατάσταση έξω από εμάς που απαιτεί μια απόφαση από μέρους μας ή είμαστε αναπόσπαστο κομμάτι αυτής της κατάστασης; Με άλλα λόγια, υπάρχει ένας κόσμος έξω από την αναπαράσταση που έχουμε για αυτόν, έχει νόημα να μιλάμε για αντικειμενικές καταστάσεις ή υπάρχουν μόνο τρόποι να δούμε τον κόσμο – τόσες πολλές καταστάσεις ανθρώπων που τις αντιλαμβάνονται;
Η ερώτηση που τίθεται είναι: βλέπει ο καθένας μας ένα διαφορετικό κόσμο; Ο φιλόσοφος Arthur Schopenhauer «δεν λέει ότι τα πράγματα δεν υπάρχουν αν δεν είμαι εκεί, αλλά ότι υπάρχουν για μένα, στη σχέση που έχω μαζί τους».
*Καθηγητής, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France
