Ποιοι απειλούν τις Δημοκρατίες;

του Σάκη Ιωαννίδη

Από την αρχή του πολέμου στην Ουκρανία, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν επαναλάμβανε συνεχώς δύο πράγματα. Το ένα ήταν ότι η Ουκρανία δεν είναι «κανονική» χώρα και το δεύτερο ότι οι Ουκρανοί και οι Ρώσοι είναι ίδιοι και γι’ αυτό οι πρώτοι θα υποδέχονταν τους πρώτους ως απελευθερωτές. Οι δύο λαοί πράγματι μοιράζονται μια κοινή ιστορία, αλλά πόσο ίδιοι είναι στην πραγματικότητα;

«Ένας από τους λόγους που οι Ουκρανοί δεν πίστευαν ότι θα τους επιτεθούν οι Ρώσοι είναι ακριβώς επειδή ένιωθαν ότι μοιράζονται τόσο πολλή από την ιστορία τους», σχολιάζει στην «Κ» η ιστορικός και δημοσιογράφος Αν Απλμπάουμ, «αλλά η Ουκρανία έχει τουλάχιστον 1.000 χρόνια διαφορετικού ιστορικού παρελθόντος, ήταν κομμάτι διαφορετικών αυτοκρατοριών, διαφέρει γλωσσικά και πολιτισμικά, θρησκευτικά και τα τελευταία 30 χρόνια έχει διαφορετικά βιώματα από τη Ρωσία». Η κ. Απλμπάουμ μας θυμίζει τις τρεις επαναστάσεις που σημάδεψαν την Ουκρανία στη διεκδίκηση ενός πιο δημοκρατικού τρόπου ζωής, το 1991, το 2005 και το 2014. «Η Ρωσία δεν είχε παρόμοιες εμπειρίες που να ήταν επιτυχημένες και οι Ουκρανοί άλλαξαν τη χώρα τους και υιοθέτησαν ένα κρατικό μοντέλο διαφορετικό από τη Ρωσία. Οπότε ναι, οι Ουκρανοί έχουν κάθε λόγο να αισθάνονται διαφορετικοί».

Εκτός από τα θέματα ασφάλειας της Ρωσίας που εγείρει ο Πούτιν, μήπως συντελείται μια άλλη αλλαγή στην Ουκρανία, πιο βαθιά πολιτισμική ίσως, που ο Ρώσος πρόεδρος νιώθει να απειλείται από αυτή; «Ο Πούτιν ξέρει πολύ λίγα πράγματα για τη σύγχρονη Ουκρανία, δεν ξέρω αν ποτέ την επισκέφθηκε ή αν έχει συναντήσει πολλούς Ουκρανούς ηγέτες και έτσι δεν μπορεί να καταλάβει ένα εθνικό ή ένα δημοκρατικό κίνημα όπως αυτό της Ουκρανίας», σημειώνει η κ. Απλμπάουμ. Η Ουκρανία, συμπληρώνει, έχει δηλώσει την επιθυμία της να γίνει κομμάτι του υπόλοιπου κόσμου, της δυτικής Ευρώπης. «Θέλει να οικοδομήσει μια δημοκρατία και ο Πούτιν το βλέπει αυτό σαν απειλή για τον ίδιο και το καθεστώς του επειδή είναι αυταρχικός, μένει στην εξουσία με τη χρήση βίας και απάτης, και κάθε απόπειρα διαφορετικής οργάνωσης μιας κοινωνίας θεωρεί ότι τον απειλεί, ειδικά όταν προέρχεται από την Ουκρανία που έχει ιστορικούς δεσμούς με τη Ρωσία. Νιώθει απειλή από μια δημοκρατική Ουκρανία».

Στο τελευταίο της βιβλίο, «Το λυκόφως της Δημοκρατίας» (εκδ. Αλεξάνδρεια), η γνωστή ιστορικός και δημοσιογράφος περιγράφει την τάση αμφισβήτησης της δημοκρατίας που νιώθουν ηγέτες και πολιτικές δυνάμεις στις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπως η Πολωνία, η Ουγγαρία, αλλά ακόμη και η Μεγάλη Βρετανία, που ροκανίζει τους δημοκρατικούς θεσμούς.

«Οι Τόρις του Μπόρις Τζόνσον είναι πολύ διαφορετικοί από τους Τόρις του παρελθόντος», μας λέει όταν τη ρωτάμε ειδικά για τη Βρετανία και τη θεσμική της παράδοση? «έχουν υιοθετήσει ένα ισχυρό αντιφιλελεύθερο πλαίσιο, συνεχίζουν να λένε ψέματα για το Brexit, είναι παράδειγμα αντιφιλελεύθερης ρητορικής. Το βιβλίο δείχνει ότι κάθε δημοκρατία, ακόμη και χώρες με μεγάλη δημοκρατική παράδοση, μπορεί να διολισθήσει σε τέτοιου τύπου ιδέες».

Τι είναι αυτό, όμως, που κάνει τους ανθρώπους να προσελκύονται από καθεστώτα απολυταρχικά; «Ενας από τους παράγοντες είναι ότι ο κόσμος έχει γίνει πολύπλοκος, υπάρχουν πολλά και διαφορετικά αφηγήματα για το τι συμβαίνει στον κόσμο», σχολιάζει η κ. Απλμπάουμ, «και οι άνθρωποι θέλουν τα πράγματα να μείνουν απλά, θέλουν απλές εξηγήσεις για το τι συμβαίνει και όλες αυτές οι κοινωνικές, οικονομικές, δημογραφικές αλλαγές τούς αποπροσανατολίζουν».

Οι δημοκρατίες είχαν τέτοια προβλήματα από την αρχαιότητα, συνεχίζει, και αυτό που εμείς αποκαλούμε σήμερα «λαϊκισμό» έχει ξανασυμβεί ξανά και ξανά στην Ιστορία, με πιο χαρακτηριστική περίπτωση την πτώση της ρωμαϊκής δημοκρατίας και την εγκαθίδρυση του Καίσαρα. «Δεν υπάρχει κάποιο ειδικό σφάλμα στις σύγχρονες δημοκρατίες. Αυτά είναι παλιά και γνωστά προβλήματα, αλλά κάποιοι από εμάς αφήσαμε τους εαυτούς μας να πιστεύουν ότι δεν θα τα συναντήσουμε ξανά γιατί απολαύσαμε τόσο μεγάλη ευημερία τις τελευταίες δεκαετίες», τονίζει.

Με αυτή την αλλαγή στη συμπεριφορά και στη σκέψη των ανθρώπων ξεκινάει και το βιβλίο της. Η Αν Απλμπάουμ γιόρτασε την αλλαγή της χιλιετίας με ένα πάρτι σε μια παλιά πολωνική έπαυλη, στην πατρίδα του συζύγου της, με καλεσμένους από διαφορετικές χώρες, κοινωνικές ομάδες και πεποιθήσεις. Το κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν η πίστη σε δημοκρατικές και φιλελεύθερες ιδέες. Μετά από λίγα χρόνια και με τη διεύρυνση των ανισοτήτων, την επικράτηση αντιευρωπαϊκών ιδεών και την αμφισβήτηση δημοκρατικών αξιών από νέες, αυταρχικές, πολιτικές δυνάμεις, οι καλεσμένοι της δεν μιλούσαν πια μεταξύ τους.

Οι νέοι πολιτικοί σχηματισμοί, ιδίως στην Πολωνία και στην Ουγγαρία, άλλαζαν ανοιχτά τους δημοκρατικούς θεσμούς, στις ΗΠΑ εμφανίστηκε ο Τραμπ, η Μεγάλη Βρετανία άρχισε να ετοιμάζει την έξοδό της από την Ε.Ε. Οι νέοι παίκτες όμως είχαν και μια επιπλέον βοήθεια αυτή τη φορά που δεν είχε κανένας Καίσαρας πριν από μερικούς αιώνες: τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. «Τα social media αυξάνουν τον αριθμό των αντικρουόμενων ιδεών με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι οι άνθρωποι, ευνοούν την πόλωση επειδή είναι πιο εύκολο να ανήκει κανείς σε μια ομάδα και να ακούει μόνο μία εκδοχή των γεγονότων και να μην ξέρει τι σκέφτονται άλλοι άνθρωποι. Πολλά πράγματα που παλιά χρειάζονταν περισσότερο χρόνο για να συμβούν, τώρα γίνονται πολύ πιο γρήγορα», υπογραμμίζει η κ. Απλμπάουμ.

Συγκρίνοντας τη ρητορική των ηγετών της Πολωνίας και της Ουγγαρίας με τη ρητορική του Πούτιν, η συγγραφέας βρίσκει κοινά στοιχεία, αλλά δεν τους εξισώνει με τη συμπεριφορά του Ρώσου προέδρου. «Ολοι τους μιλούν για την ανηθικότητα της Δύσης, επιτίθενται στα μέσα ενημέρωσης, στην ανεξαρτησία της Δικαιοσύνης. Δεν συγκρίνονται όμως μόνο με τον Πούτιν. Κάθε αντιδημοκρατική κυβέρνηση κάνει το ίδιο. Τις ίδιες πρακτικές συναντάμε στη Βενεζουέλα, που έχει μια αριστερού τύπου κυβέρνηση αλλά κάνει τα ίδια πράγματα. Ο Πούτιν, βέβαια, έχει πάει στα άκρα, χρησιμοποιεί βία και θάνατο με τρόπο που καμία άλλη ευρωπαϊκή δύναμη δεν έχει κάνει. Υπάρχει ένα μεγάλο εύρος αντιφιλελεύθερης συμπεριφοράς και δεν θέλω να τους βάλω στο ίδιο επίπεδο, οι Ούγγροι δεν διαπράττουν μαζικές δολοφονίες όπως οι Ρώσοι στην Ουκρανία», λέει.

Ξεπερασμένη ιδέα εξουσίας

Τι είναι αυτό, ωστόσο, που κάνει έναν αυταρχικό ηγέτη, όπως ο Πούτιν, ελκυστικό στους ψηφοφόρους του; «Ο Πούτιν προβάλλει μια παλιά, ξεπερασμένη, ιδέα εξουσίας και κυριαρχίας που προσελκύει πολλούς ανθρώπους και όχι μόνο στη Ρωσία. Μιλάει για την αναδημιουργία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και για τους Ρώσους που έχουν γίνει πιο φτωχοί τα τελευταία χρόνια? αυτό τους δίνει κάτι σαν μια αυτοκρατορική περηφάνια. Ετσι μένει και στην εξουσία, δεν μπορεί να προσφέρει ευημερία ή οτιδήποτε εποικοδομητικό», μας λέει. Ως πρώην αξιωματικός της KGB, συμπληρώνει, μπορεί να χειρίζεται μηχανισμούς και θεσμούς, όπως η Ρωσική Εκκλησία.

«Δεν νομίζω ότι είναι καν χριστιανός», τονίζει η Απλμπάουμ, «η Ρωσική Εκκλησία έχει μια ιστορία αφοσίωσης στο ρωσικό κράτος και η σημερινή ηγεσία της ακολουθεί αυτήν την παράδοση. Δεν ξέρω πόσο χριστιανικό είναι να ζητάς από το ποίμνιό σου να σκοτώσει άλλους χριστιανούς. Αυτός ο πόλεμος είναι ένας αποικιακός πόλεμος και έχει πείσει την Εκκλησία να τον στηρίξει».

Σχετικά με την ένωση της Ευρώπης και της Αμερικής εναντίον της ρωσικής εισβολής, η Αν Απλμπάουμ ανησυχεί για το αν θα παραμείνει το ίδιο ισχυρή σε έξι μήνες από τώρα. «Υπάρχει ένα κομμάτι στο πολιτικό φάσμα της Αμερικής, από τα δεξιά προς τα αριστερά, που δεν το ενδιαφέρει να δώσει έναν ακόμη πόλεμο. Τώρα αυτοί είναι στο περιθώριο, αλλά αν παρουσιαστεί μια οικονομική κρίση στην Αμερική ίσως αρχίσουν και φωνάζουν περισσότερο».

Το τέλος του πολέμου δεν φαίνεται πιθανό στο ορατό μέλλον, σημειώνει η κ. Απλμπάουμ, η οποία πιστεύει ότι ο πόλεμος θα τελειώσει μόνο όταν αποχωρήσουν οι ρωσικές δυνάμεις από το ουκρανικό έδαφος και αυτό μπορεί να πάρει μερικά χρόνια. Αυτό που όμως φαίνεται πιο πιθανό είναι το ξέσπασμα μιας επισιτιστικής κρίσης λόγω του πολέμου και του ρωσικού μπλόκου στα λιμάνια της Ουκρανίας για τη μεταφορά σιτηρών. Η «πείνα» που μπορεί να προκληθεί στις φτωχότερες χώρες του κόσμου ίσως θυμίσει σε κάποιους τον λιμό της Ουκρανίας που είχε προκαλέσει η σταλινική Ρωσία. «Το γεγονός ότι είναι αδύνατο να εξαχθούν σιτηρά από την Ουκρανία σημαίνει μια μεγάλη κρίση στη Μέση Ανατολή και πιθανόν και αλλού. Υπό αυτή την έννοια η Ρωσία χρησιμοποιεί το φαγητό ως όπλο εναντίον του κόσμου ακόμη μια φορά».

*πρώτη δημοσίευση: εφημερίδα «Η Καθημερινή»