του Robert Muggah*
Ο κόσμος βρίσκεται αντιμέτωπος με διάφορα γεωπολιτικά γεγονότα με εξαιρετικά απρόβλεπτες συνέπειες. Στον απόηχο της πανδημίας COVID-19, ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος διαταράσσει τις παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές, την επισιτιστική ασφάλεια και τις οικονομίες. Η κλιμάκωση των εντάσεων μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας αναγκάζει τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων να υπολογίσουν εκ νέου τα πάντα, από τις στρατηγικές τους συμμαχίες έως την ευπάθεια των αλυσίδων εφοδιασμού τους. Κάνοντας τα πράγματα ακόμη πιο περίπλοκα, οι διαφαινόμενες απειλές που κυμαίνονται από κυβερνοεπιθέσεις έως την κλιματική αλλαγή και την αυξανόμενη πιθανότητα πυρηνικού πολέμου - συμπεριλαμβανομένης της διάβρωσης των κανόνων σχετικά με την απόκτηση πυρηνικών όπλων - αναγκάζουν τις κυβερνήσεις, τις επιχειρήσεις και τους διεθνείς οργανισμούς να επαναξιολογήσουν τον κίνδυνο με θεμελιωδώς νέους τρόπους.
Πρόκειται για ένα νέο παγκόσμιο περιβάλλον συστημικού κινδύνου. Η αντιμετώπιση του συστημικού κινδύνου είναι πλέον το βασικότερο ζήτημα για τα ανώτερα στελέχη παγκοσμίως. Οι συστημικοί κίνδυνοι είναι ιδιαίτερα σημαντικοί λόγω του τρόπου με τον οποίο επηρεάζουν ολόκληρες αγορές και όχι μόνο συγκεκριμένους τομείς ή κλάδους. Καθώς μεταβαίνουμε σε έναν λιγότερο συνεργάσιμο πολυπολικό κόσμο, οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις προσπαθούν να μειώσουν την έκθεσή τους σε κινδύνους και να αυξήσουν την ανθεκτικότητά τους. Εν μέσω ενδείξεων προστατευτισμού, ορισμένοι προχωρούν στην διακοπή των αλυσίδων εφοδιασμού. Έπειτα από πανδημίες, ένοπλες συγκρούσεις, επιθέσεις στον κυβερνοχώρο και απρόβλεπτες καιρικές συνθήκες, οι εταιρείες δημιουργούν στρατηγικά αποθέματα ασφαλείας, συμπεριλαμβανομένης της αποθήκευσης αγαθών, και ενισχύουν τα πλεονάσματά τους για να θωρακιστούν από μελλοντικούς κλυδωνισμούς.
Κίνδυνος πολέμου
Ο πιο προφανής συστημικός κίνδυνος είναι ο συνεχιζόμενος πόλεμος μεταξύ της Ρωσίας και της Ουκρανίας. Μεταξύ άλλων, εκθέτει τα μειονεκτήματα των παγκόσμιων αλληλεξαρτήσεων. Εκτός του ότι δημιουργεί δεκάδες χιλιάδες θύματα και συμβάλλει στον εκτοπισμό πάνω από 12 εκατομμυρίων Ουκρανών, υπάρχει ο κίνδυνος -αν και μικρός- ο πόλεμος να κλιμακωθεί σε ανταλλαγή χημικών ή πυρηνικών.
Ήδη, ο πόλεμος και οι κυρώσεις που τον συνοδεύουν επηρεάζουν δραματικά τις αγορές ενέργειας και τροφίμων, με επιπτώσεις που είναι πιθανό να επεκταθούν και το 2023 και το 2024. Οι επιπτώσεις του πολέμου στην παραγωγή τροφίμων, σε συνδυασμό με τις κυρώσεις της Δύσης κατά των ρωσικών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, τις απαγορεύσεις στη μεταφορά εξαρτημάτων υψηλής τεχνολογίας, στο πετρέλαιο και το φυσικό αέριο επιδεινώνουν τον πληθωρισμό στη Βόρεια Αμερική και θα προκαλέσουν στασιμοπληθωρισμό, αύξηση των επιτοκίων και πολύ πιθανόν ύφεση στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ.
Δεδομένου ότι η Ρωσία και η Ουκρανία είναι κεντρικοί παράγοντες στις παγκόσμιες αγορές εμπορευμάτων, ο πόλεμος προκαλεί αλυσιδωτές επιπτώσεις παγκοσμίως. Οι επιπτώσεις αυτές δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένες: οι αναδυόμενες αγορές υποφέρουν δυσανάλογα και η άνοδος των τιμών οδηγεί σε κοινωνική και πολιτική αναταραχή. Δεκάδες χώρες με χαμηλότερο και μεσαίο εισόδημα εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις εισαγωγές ενέργειας, ορυκτών και τροφίμων από την Ουκρανία και τη Ρωσία. Καθώς οι τιμές για τα πάντα, από το μαγειρικό λάδι μέχρι το αλεύρι, αυξάνονται, οι ευάλωτοι από την Ινδία μέχρι την Ινδονησία πλήττονται περισσότερο, καθώς η ηλεκτρική ενέργεια και τα τρόφιμα αποτελούν σημαντικό μερίδιο των δαπανών των νοικοκυριών. Ήδη, χώρες όπως η Αίγυπτος, η Τυνησία, το Περού, η Υεμένη και η Σρι Λάνκα αντιμετωπίζουν προβλήματα στο ισοζύγιο πληρωμών, αύξηση των τιμών των τροφίμων, ακόμη και διαδηλώσεις. Το Πακιστάν έχει περιέλθει σε πολιτική κρίση λόγω της αύξησης των τιμών των τροφίμων, με τον πρωθυπουργό να απομακρύνεται μετά από ψήφο δυσπιστίας.
Τα χειρότερα δεν έχουν έρθει ακόμα... Όσο περισσότερο παρατείνεται ο πόλεμος, τόσο περισσότερο απειλούνται η παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια και η κοινωνική σταθερότητα. Η Ρωσία και η Ουκρανία αντιπροσωπεύουν από κοινού περίπου το 30% των παγκόσμιων εξαγωγών σιταριού και το 20% των εξαγωγών καλαμποκιού. Η Ουκρανία είναι επίσης ο μεγαλύτερος εξαγωγέας ηλιέλαιου στον κόσμο και σημαντικός παραγωγός κριθαριού, κεχριού και άλλων δημητριακών. Ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών ανακοίνωσε πρόσφατα ότι ο δείκτης τιμών των δημητριακών εκτινάχθηκε κατά 17% μεταξύ Φεβρουαρίου και Μαρτίου και ο δείκτης του ηλιέλαιου αυξήθηκε κατά 23% την ίδια περίοδο. Εάν οι τρέχουσες προμήθειες είναι περιορισμένες, η σοδειά του επόμενου έτους θα είναι ακόμη πιο περιορισμένη λόγω της διακοπής της φύτευσης και της συγκομιδής. Οι ειδικοί του κλάδου πιστεύουν ήδη ότι η παραγωγή σιταριού και καλαμποκιού θα μειωθεί κατά το ήμισυ το 2023. Παρά αυτούς τους σαφείς και μελλοντικούς κινδύνους, οι περισσότεροι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων δεν τους λαμβάνουν υπόψη τους, καθώς επικεντρώνονται στην επίλυση των τρεχόντων προβλημάτων.
Ο πόλεμος αναδιαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο οι χώρες σκέφτονται για την ενεργειακή ασφάλεια. Μεγάλες εταιρείες πετρελαίου και φυσικού αερίου έχουν αναστείλει ή εγκαταλείψει κοινοπραξίες και δραστηριότητες στη Ρωσία. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, μαζί με την Κίνα, την Ινδία, τη Νότια Αφρική και την Τουρκία, εξακολουθούν να εισάγουν υδρογονάνθρακες από τη Ρωσία, ακόμη και ενώ ο πόλεμος συνεχίζεται. Αλλά αυτό θα αλλάξει σύντομα. Οι δυτικές χώρες σχεδιάζουν να μειώσουν γρήγορα την εξάρτησή τους από τις ρωσικές ενεργειακές προμήθειες. Μεγάλες εταιρείες πετρελαίου και φυσικού αερίου ανέστειλαν ή εγκατέλειψαν κοινοπραξίες και δραστηριότητες στη Ρωσία στις αρχές του πολέμου. Οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο απαγόρευσαν τις ρωσικές εισαγωγές και οι περισσότερες χώρες της ΕΕ σκοπεύουν να απεξαρτηθούν από τις ρωσικές μεταφορές πετρελαίου μέχρι το τέλος του έτους. Αυτό είναι σημαντικό, καθώς η ΕΕ είναι ο μεγαλύτερος αγοραστής πετρελαίου της Ρωσίας και αγοράζει περίπου 3,5 εκατομμύρια βαρέλια αργού πετρελαίου και διυλισμένων προϊόντων την ημέρα. Εν τω μεταξύ, οι χώρες της ΕΕ διερευνούν τις παγκόσμιες προμήθειες και πρόσφατα ανακοίνωσαν την πρόθεσή τους να αγοράσουν υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG) από τις ΗΠΑ, αν και οι αμερικανικές προμήθειες δεν είναι ανεξάντλητες.
Κίνδυνος άτακτης πράσινης μετάβασης
Ενώ οι κυβερνήσεις και οι εταιρείες προσπαθούν να εξασφαλίσουν βραχυπρόθεσμα τον εφοδιασμό σε πετρέλαιο, φυσικό αέριο και άνθρακα, ορισμένοι αναλυτές λένε ότι ο πόλεμος θα μπορούσε να επιταχύνει τη μετάβαση στην καθαρή ενέργεια μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Η επανεστίαση στην ενεργειακή ασφάλεια και ανεξαρτησία θα μπορούσε, παραδόξως, να επιταχύνει τη στροφή προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την πυρηνική ενέργεια, οι οποίες είναι καθαρότερες και φθηνότερες από τα ορυκτά καύσιμα. Μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης (με κάποια αντίθεση από τη βιομηχανία) σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες υποστηρίζουν τον άμεσο τερματισμό της εξάρτησης από όλα τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα. Η θέση αυτή είναι πολύ διαφορετική σε κράτη εκτός της Δύσης.
Υπάρχουν επίσης πραγματικοί κίνδυνοι ότι ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας θα μπορούσε να επισπεύσει μια άτακτη πράσινη μετάβαση. Σίγουρα, η σύγκρουση αποκάλυψε την κληρονομιά του κακού σχεδιασμού εκ μέρους των χωρών της ΕΕ να διαφοροποιηθούν από τις ρωσικές προμήθειες όταν είχαν την ευκαιρία. Υπάρχει επίσης ο κίνδυνος μια επιταχυνόμενη μετάβαση στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας να είναι απρόβλεπτη, αποσταθεροποιώντας ακόμη περισσότερο τις αγορές. Τελικά, ο πόλεμος αναγκάζει τους ηγέτες της Δύσης και τους πληθυσμούς τους να συνειδητοποιήσουν ότι απαιτείται νέα σκέψη για την επισιτιστική και ενεργειακή ασφάλεια, συμπεριλαμβανομένης της εξεύρεσης τρόπων ελαχιστοποίησης της εξάρτησης από επικίνδυνους προμηθευτές. Είναι επίσης μια προειδοποίηση προς τη Δύση για την υπερβολική εξάρτησή της από την Κίνα για τις βασικές σπάνιες γαίες που θα τροφοδοτήσουν τις προσπάθειες απαλλαγής από τον άνθρακα και την επανάσταση της καθαρής ενέργειας.
Ανθεκτικότητα σε κινδύνους
Οι σημερινοί σημαντικότεροι κίνδυνοι δεν είναι ούτε αφηρημένοι ούτε απομακρυσμένοι - είναι άμεσοι και με αντίκτυπο. Οι γεωπολιτικές αναταράξεις, συμπεριλαμβανομένων των θερμών πολέμων που αφορούν τη Ρωσία και την Ουκρανία και των ψυχρών μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ, έχουν παγκόσμιες συνέπειες. Ωστόσο, οι συστημικοί κίνδυνοι πολλαπλασιάζονται ταχύτερα από τους μηχανισμούς που υπάρχουν για την αντιμετώπισή τους. Πράγματι, σε μια εποχή πολλών και πολύπλοκων παγκόσμιων κινδύνων, οι διάφοροι θεσμοί εμφανίζονται απροετοίμαστοι. Σκεφτείτε τις ανεπαρκείς παγκόσμιες αντιδράσεις τόσο σε πραγματικούς όσο και σε ψηφιακούς ιούς. Η κλιματική αλλαγή, αναμφισβήτητα ο μεγαλύτερος συστημικός κίνδυνος από όλους, έχει αλυσιδωτές επιπτώσεις σε κάθε τομέα και περιοχή, συμπεριλαμβανομένου του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Δεδομένου του πολλαπλασιασμού αυτών των απειλών και των επιδεινούμενων επιπτώσεων, η διακυβέρνηση του συστημικού κινδύνου είναι το ζητούμενο.
Η διακυβέρνηση του παγκόσμιου κινδύνου απαιτεί από τις κυβερνήσεις, τις επιχειρήσεις και τις οργανώσεις πολιτών να υιοθετήσουν μέτρα για τη μείωση της έκθεσης σε κινδύνους, αλλά και να καλλιεργήσουν προληπτικά μια νοοτροπία, ικανότητες και συνεργασίες για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας σε κινδύνους. Τουλάχιστον, οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις πρέπει να είναι σε θέση να βλέπουν στον ορίζοντα και να προβλέπουν καλύτερα τις μελλοντικές προκλήσεις και να αξιοποιούν γρήγορα τις ευκαιρίες. Αυτό απαιτεί την αξιοποίηση των δεδομένων και των προηγμένων αναλύσεων για την πρόβλεψη των απειλών. Οι ανθεκτικοί στους κινδύνους οργανισμοί είναι επίσης ικανοί να διαχειρίζονται τους κινδύνους μέσω της προετοιμασίας, της πρόληψης, της προστασίας και, όταν είναι απαραίτητο, της αλλαγής.
Σίγουρα, ένας κόσμος με περισσότερους κινδύνους ενισχύει τον συντηρητισμό και την επιφυλακτικότητα. Οι επενδυτές διαφοροποιούν τα χαρτοφυλάκιά τους και δημιουργούν αποθέματα ασφαλείας για την ελαχιστοποίηση της έκθεσης. Αυτό σημαίνει ότι επαναπροσανατολίζονται και επαναπροσδιορίζουν τις προτεραιότητες σε συγκεκριμένους τομείς και περιοχές, συμπεριλαμβανομένης της αναζήτησης «ασφαλέστερων» καταφυγίων. Αλλά μακροπρόθεσμα, μια νοοτροπία ανθεκτική στον κίνδυνο πρέπει να είναι προσανατολισμένη στον σκοπό, στον αντίκτυπο και στη βιωσιμότητα από τον σχεδιασμό. Η εφαρμογή αυτού του είδους των αρχών αποτελεί πρόκληση σε έναν ασταθή και αβέβαιο κόσμο. Αλλά είναι εφικτή. Ορισμένες ομάδες το κάνουν αυτό δίνοντας έμφαση στο κέρδος, τους ανθρώπους και τις παγκόσμιες εκτιμήσεις. Παρά τις επικρίσεις που δέχονται οι επενδύσεις σε θέματα περιβάλλοντος, κοινωνίας και διακυβέρνησης (ESG), η ταχεία ανάπτυξή τους υποδηλώνει ότι η ανθεκτική στον κίνδυνο προσέγγιση έχει αρχίσει να γίνεται δημοφιλής.
Ωστόσο, η ελαχιστοποίηση του κινδύνου είναι μόνο η αρχή. Αυτό που χρειάζεται επίσης είναι μια προσέγγιση για την πρόβλεψη, την προσαρμογή και την αντιμετώπιση του συστημικού κινδύνου. Και αυτό απαιτεί πολύ μεγαλύτερη έμφαση στη δημιουργία και την ανταλλαγή δεδομένων και αναλύσεων υψηλής ποιότητας, την επένδυση σε αλυσίδες εφοδιασμού «just-in-case» και «friend-shoring», και τον σχεδιασμό και την κλιμάκωση της ανθεκτικότητας σε όλες τις πτυχές του σχεδιασμού και της λήψης αποφάσεων.
*Συνιδρυτής, SecDev Group και Igarape Institute
*πρώτη δημοσίευση: www.weforum.org
