Κύριε Πρύτανη,
Αξιότιμα μέλη της Συγκλήτου,
Κύριοι Υπουργοί,
Αγαπητοί φοιτητές,
Κυρίες και Kύριοι,
Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω εκφράζοντας τις θερμές μου ευχαριστίες προς το Πανεπιστήμιο Πειραιώς, που με τιμά με τον τίτλο του Επίτιμου Διδάκτορα. Ιδιαιτέρως, τον Πρύτανη του Πανεπιστημίου Πειραιώς, Kαθηγητή Μιχάλη Σφακιανάκη, και τον Πρόεδρο του Τμήματος Οικονομικής Επιστήμης, Καθηγητή Γιάννη Πολλάλη, τα Μέλη της Συγκλήτου του Πανεπιστημίου Πειραιώς, τα Μέλη της Συνέλευσης του Τμήματος Οικονομικής Επιστήμης.
Χαίρομαι πολύ που είναι σε αυτή την τόσο σημαντική στιγμή για εμένα εδώ τα τρία παιδιά μου, η Αλεξάνδρα, ο Νικόλας, και η μικρή Στεφανία. Ο Κωνσταντίνος δυστυχώς λόγω επαγγελματικών υποχρεώσεων δεν μπόρεσε να παραβρεθεί. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαιτέρως την σύζυγό μου Στέλλα. Ήταν και παραμένει η στήριξή μου, η απέραντη έμπνευσή μου και η δύναμη πίσω από κάθε δύσκολη απόφαση και προσπάθεια.
Επιτρέψτε μου, επίσης, να εκφράσω την ειλικρινή μου ευγνωμοσύνη προς όλους τους συνεργάτες μου όλα αυτά τα χρόνια, στην Ελλάδα και στις Βρυξέλλες, για τη στήριξη και την αφοσίωσή τους.
Αυτή η ακαδημαϊκή διάκριση με συγκινεί βαθιά, καθώς αφορά ένα οδοιπορικό τεσσάρων δεκαετιών αφιερωμένο στις ευρωπαϊκές και εθνικές μεταρρυθμίσεις, στην πολιτική, διπλωματική και νομική μου διαδρομή. Με αυτή την ευκαιρία, επιτρέψτε μου να μοιραστώ ορισμένες σκέψεις για το μέλλον της χώρας μας καθώς βαδίζουμε προς το 2030.
Από την Διαχείριση της Κρίσης στη Στρατηγική Επίθεση: Από τον «Ηρακλή» στον «Οδυσσέα»
Η επαγγελματική μου διαδρομή συνδέεται πιο πρόσφατα με τη διαχείριση της μεγαλύτερης τραπεζικής κρίσης που γνώρισε η χώρα σε καιρό ειρήνης, όταν σχεδόν το 50% των τραπεζικών δανείων ήταν μη εξυπηρετούμενα, δηλαδή κόκκινα δάνεια. Το σχέδιο «Ηρακλής» ήταν μία ρηξικέλευθη μεταρρύθμιση που αποκατέστησε την χρηματοπιστωτική ευστάθεια και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για έναν νέο αναπτυξιακό κύκλο.
Ο «Ηρακλής» ήταν ένα εγχείρημα διαχείρισης κρίσης, ένα σχέδιο άμυνας. Τώρα πιστεύω ότι χρειαζόμαστε ένα νέο σχέδιο, τον «Οδυσσέα», ένα στρατηγικό σχέδιο δημιουργικής επίθεσης, προσανατολισμένο στη γνώση, την καινοτομία, την τεχνολογική υπεροχή και τη νέα γεωμετρία ανάπτυξης.
Η Οδύσσεια είναι έπος επινοητικότητας και προσαρμογής, σε αντίθεση με τη γραμμική δύναμη της Ιλιάδας. Η Ελλάδα, στη μετα-κρίση εποχή, οφείλει να εγκαταλείψει την αμυντική αναδίπλωση και με εξωστρέφεια να πορευτεί ως δύναμη στρατηγικής ευφυΐας και συνέργιας.
Η νέα ελληνική προσέγγιση θα πρέπει να στηρίζεται σε μια θεμελιώδη αρχή: την καινοτομία ως οριζόντιο μοχλό ανάπτυξης που διαπερνά, μετασχηματίζει και ενεργοποιεί όλους τους τομείς της οικονομίας και της κοινωνίας. Αυτό δεν αφορά μόνο την τεχνολογική εξέλιξη αλλά και τον τρόπο με τον οποίο παράγεται, διαχέεται και αξιοποιείται η γνώση. Η έμφαση πρέπει να δοθεί σε ένα νέο υπόδειγμα ανάπτυξης, με την καινοτομία να λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος και επιταχυντής των αλλαγών στους υπόλοιπους τομείς.
Δεν πρόκειται για μια παραδοσιακή κλαδική πολιτική, αλλά για μια ολιστική προσέγγιση όπου η καινοτομία είναι ο νοητός άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφονται, μεταξύ άλλων, οι πολιτικές για την ενέργεια, την άμυνα, το χρηματοπιστωτικό σύστημα και τους θεσμούς και λειτουργούν ως αλληλοτροφοδοτούμενα συστήματα. Η καινοτομία πρέπει να βρίσκεται στο επίκεντρο των πολιτικών που αφορούν την ανάταση της ελληνικής οικονομίας και την ευημερία των πολιτών.
Το Διεθνές και Ευρωπαϊκό Περιβάλλον
Τα ευρωπαϊκά δημόσια αγαθά, όπως η πράσινη και η ψηφιακή μετάβαση, η άμυνα, δεν μπορούν να χρηματοδοτηθούν επαρκώς με έναν Ευρωπαϊκό προϋπολογισμό που ανέρχεται σε περίπου 1% του ακαθάριστου εθνικού εισοδήματος της ΕΕ όταν αντίστοιχα ο ομοσπονδιακός προϋπολογισμός των ΗΠΑ αντιστοιχεί περίπου στο 20-22% του ΑΕΠ των ΗΠΑ. Η ΕΕ για να προωθήσει την δημοσιονομική ένωση είναι αναγκαίο να δημιουργήσει έναν ενιαίο ευρωπαϊκό μηχανισμό άντλησης χρέους, αντίστοιχο με τον
NextGeneration EU, διαφορετικά θα παραμείνει δημοσιονομικός νάνος.
Επίσης, η διατήρηση του ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου σε συνθήκες μείωσης και γήρανσης του πληθυσμού εξαρτάται από την παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα της ευρωπαϊκής οικονομίας, η οποία έχει υποχωρήσει έναντι των ΗΠΑ, απειλώντας τη βιωσιμότητα του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής. Και αυτό είναι κάτι που δεν επιτρέπεται να παραβλέψουμε.
Η Ελλάδα Μετά την Κρίση: Η Μεταμόρφωση της Ελληνικής Οικονομίας
Χάρη στη σκληρή και συστηματική δουλειά και τις πετυχημένες μεταρρυθμίσεις της κυβέρνησης του Κυριάκου Μητσοτάκη, όπως μεταξύ άλλων, ο «Ηρακλής», αλλά και στις θυσίες των Ελλήνων πολιτών, η Ελλάδα βγήκε από την κρίση και βρίσκεται σήμερα σε αξιοζήλευτη θέση: ανάπτυξη ανώτερη του μέσου όρου της Ευρωζώνης, διαρκής μείωση του χρέους, σημαντική μείωση της ανεργίας στο 8,3%, αύξηση εισοδημάτων κατά 24% τα τελευταία έξι χρόνια, δημοσιονομική σταθερότητα που δημιουργεί πρωτογενή πλεονάσματα και διεθνή αναγνώριση. Αυτά είναι ήδη καίρια επιτεύγματα.
Αφού λοιπόν πετύχαμε αυτά, θα πρέπει τώρα να δούμε πώς θα αντιμετωπίσουμε τις σημαντικές προκλήσεις της εποχής μας: αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και των εξαγωγών, μεγαλύτερη προσέλκυση επενδύσεων, περαιτέρω βελτίωση των εισοδημάτων, αντιμετώπιση του δημογραφικού προβλήματος.
Χρειαζόμαστε ουσιαστική αναδιάρθρωση του παραγωγικού μας μοντέλου που η κρίση της προηγούμενης δεκαετίας απέδειξε ότι δεν μπορεί να στηρίζεται στην κατανάλωση αλλά χρειάζεται επενδύσεις. Είναι γι’ αυτό αναγκαίο να διευρυνθεί η εξαγωγική βάση διαφοροποιούμενη από τον τουρισμό, την εστίαση και τις κατασκευές. Πρέπει οι νέοι μας να θέλουν να παραμείνουν να εργαστούν στην Ελλάδα και να προσελκύσουμε πίσω όσους έφυγαν την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Κυρίως όμως, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε δύο ραγδαίες τεκτονικές αλλαγές που μας επηρεάζουν: πρώτον, τις γεωπολιτικές και γεωοικονομικές ανακατατάξεις που αγγίζουν την ασφάλειά μας και, δεύτερον, τη νέα γνωστική βιομηχανική επανάσταση με την Τεχνητή
Νοημοσύνη και τη ρομποτική που σηματοδοτεί ριζικές αλλαγές και στην οικονομία μας.
Νέα Βιομηχανική Πολιτική – Το Δόγμα της Δυναμικής Συνέργειας
Η εποχή των νέων προκλήσεων απαιτεί ένα νέο αναπτυξιακό σχέδιο με μια νέα βιομηχανική στρατηγική όπου το κράτος, σε στενή και φερέγγυα συνεργασία με τις επιχειρήσεις και τα πανεπιστήμια, θα μπορεί να εντοπίζει και να στηρίζει εξωστρεφείς κλάδους, που έχουν δυναμική εξαγωγική προοπτική, οι οποίοι μπορούν να συμβάλουν στην αύξηση της παραγωγικότητας και συνακόλουθα στη βελτίωση εισοδημάτων.
«Βιομηχανική πολιτική» είναι κάθε εθνική και ευρωπαϊκή παρέμβαση που επιδιώκει τον διαρθρωτικό μετασχηματισμό της οικονομίας και την παροχή δημόσιων αγαθών. Αυτή δεν αφορά μόνο την ενίσχυση υπαρχόντων κλάδων, αλλά κυρίως την προώθηση νέων δραστηριοτήτων, τεχνολογιών και προϊόντων όπου δεν τολμούν από μόνες τους οι δυνάμεις της αγοράς. Παραδείγματα έχουμε πολλά. Στην Ευρώπη, η Έκθεση Draghi καλεί για επείγουσες ευρωπαϊκές βιομηχανικές πολιτικές. Η
Συμφωνία για Καθαρή Βιομηχανία (Clean Industrial Deal) που υιοθετήθηκε το Φεβρουάριο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή είναι ένα τέτοιο παράδειγμα.
Οι ΗΠΑ και η Κίνα εφαρμόζουν βιομηχανικές πολιτικές σε ηπειρωτική κλίμακα με στοχευμένες επενδύσεις σε κρίσιμους τομείς. Η αμυντική βιομηχανική πολιτική των ΗΠΑ δημιούργησε τις εφευρέσεις GPS και internet. Η ενίσχυση της κινεζικής κυριαρχίας βασίζεται μεταξύ άλλων και σε στρατηγικές βιομηχανίες όπως είναι οι ημιαγωγοί και οι σπάνιες γαίες.
Πιστεύω ότι θα πρέπει να προχωρήσουμε σε μια αναπτυξιακή αρχιτεκτονική συνέργειας, με μια ολιστική στρατηγική με άξονα την καινοτομία και εφαρμοζόμενη στους εξής τέσσερεις πυλώνες/τομείς: Ενέργεια, Άμυνα, Χρηματοπιστωτικό Σύστημα και Θεσμούς.
Ο σύγχρονος αναπτυξιακός σχεδιασμός δεν μπορεί να βασιστεί σε απομονωμένους τομείς· γι’ αυτό προτείνω ένα συνεκτικό οικοσύστημα. Αυτοί οι τέσσερεις πυλώνες είναι αλληλένδετα και αλληλεξαρτώμενα ευρωπαϊκά και εθνικά διακυβεύματα που αναδεικνύουν και οι εκθέσεις Letta και Draghi.
Αποτελούν θεμελιώδη στοιχεία της κυριαρχίας, αυτονομίας και ευημερίας και χρήζουν πολιτειακής στήριξης. Είναι συγκοινωνούντα υποσυστήματα που, σε συνθήκη συνέργειας, μπορούν να διαμορφώσουν ένα δυναμικό, διαρκώς εξελισσόμενο, εθνικό τεχνοοικονομικό οικοσύστημα που μπορεί να διασφαλίσει μακροπρόθεσμη ανάπτυξη. Παράλληλα με τις σημαντικές μεταρρυθμίσεις που υλοποιεί η κυβέρνηση, χρειάζεται να πυροδοτήσουμε έναν ενάρετο κύκλο καινοτομίας που θα μπορεί να αποτελέσει το δεύτερο «τούρμπο» της ελληνικής οικονομίας, τον επιταχυντή, καθώς σε αυτή τη συγκυρία ο χρόνος είναι κρίσιμη παράμετρος.
Καινοτομία – Ο Οριζόντιος Μοχλός της Ευρωπαϊκής Ανάπτυξης: Από τη θεωρία της Δημιουργικής Καταστροφής στη Διάχυση της Τεχνολογίας
Για την διαμόρφωση του σχετικού σχεδίου είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε τον ρόλο της καινοτομίας διαχρονικά και σήμερα καθώς και τις πολύπλευρες διαστάσεις και διασυνδέσεις της υπογραμμίζοντας δύο στοιχεία.
Πρώτον, τη σχέση τεχνολογικής προόδου και μακροπρόθεσμης ανάπτυξης (που για δεκαετίες έχουν αναδείξει κορυφαίοι οικονομολόγοι όπως ο Schumpeter, Solow, Aghion, Romer). Σύμφωνα με τη θεωρία της δημιουργικής καταστροφής, η μακροπρόθεσμη οικονομική ισχύς μιας χώρας εξαρτάται από την ικανότητά της να δημιουργεί νέες ανατρεπτικές καινοτομίες, δηλαδή δραστηριότητες και προϊόντα που αντικαθιστούν παλιούς και φθίνοντες τομείς.
Ο καθηγητής του Harvard Ricardo Hausman με τη θεωρία της οικονομικής πολυπλοκότητας τονίζει ότι η ανάπτυξη είναι μια σωρευτική διαδικασία παραγωγικής γνώσης που εμπεδώνεται σε ανθρώπους, θεσμούς, εργαλεία, και υποδομές. Η παραγωγή πολύπλοκων αγαθών – δηλαδή προϊόντων που λίγοι άλλοι μπορούν να δημιουργήσουν – φέρνει βιώσιμη πρόοδο. Η ανάπτυξη είναι μια ακραιφνώς ενδογενής διαδικασία που δυστυχώς δύσκολα αντιγράφεται.
Η Διάχυση της Καινοτομίας – Το Μάθημα του Jeffrey Ding
Δεύτερον, η διάχυση και όχι απλώς η εφεύρεση καινοτομιών καθορίζει την επιτυχία μιας οικονομίας. Οι τεχνολογικές επαναστάσεις ξεκινούν από τεχνολογίες γενικής χρήσης – αυτές που μπορούν να εφαρμοστούν σε πολλούς τομείς και μετασχηματίζουν ολόκληρες οικονομίες και κοινωνίες – όπως η ατμομηχανή, ο ηλεκτρισμός, οι υπολογιστές, το διαδίκτυο, η τεχνητή νοημοσύνη.
Ο καθηγητής του George Washington University Jeffrey Ding σε πρόσφατο σύγγραμμά του τεκμηριώνει ότι η επιτυχία των υπερδυνάμεων σε κάθε βιομηχανική επανάσταση εξαρτάται όχι μόνο από την εφεύρεση, αλλά κυρίως από τη διάχυση της καινοτομίας σε όλο το παραγωγικό και κοινωνικό οικοσύστημα. Η ιστορία των ΗΠΑ κατά τη 2η βιομηχανική επανάσταση το αποδεικνύει: δεν ήταν πάντα στην αιχμή της εφεύρεσης, αλλά διακρίθηκαν στη μαζική και αποτελεσματική υιοθέτηση και διάχυση των τεχνολογιών γενικής χρήσης σε όλο τον παραγωγικό ιστό.
Η Παγίδα της Μέσης Τεχνολογίας : Έκθεση Draghi 2024
Η Έκθεση Draghi σπάει το δημοσιονομικό ταμπού της λιτότητας και προτείνει επιπλέον επενδύσεις ύψους 800 δισ. ευρώ ετησίως μέχρι το 2030. Ωστόσο, σε αυτό το κόστος εγκλωβίστηκε μέχρι σήμερα η δημόσια συζήτηση, χάνοντας φοβάμαι το πραγματικό διακύβευμα. Ο Πρόεδρος Draghi εκπέμπει σήμα κινδύνου για την Ευρώπη. Το κομβικό εύρημα της έκθεσής του είναι η «παγίδα της μέσης τεχνολογίας» στην οποία έχει πέσει η Ευρώπη τα τελευταία 20 χρόνια. Ενώ οι ΗΠΑ και η Κίνα επενδύουν σε τεχνολογίες αιχμής - βιοτεχνολογία, πληροφορική, τεχνητή νοημοσύνη, ανατρεπτικές τεχνολογίες (deep tech) - η Ευρώπη επένδυσε κυρίως στη διατήρηση και βελτίωση της αυτοκινητοβιομηχανίας και σε μικρής κλίμακας βελτιώσεις ώριμων κλάδων όπως οι οικιακές συσκευές.
Αυτή η εξειδίκευση σε μεσαία τεχνολογία δεν διασφαλίζει ανάπτυξη, καθώς ανταγωνιστές όπως οι ΗΠΑ και η Κίνα εκτοπίζουν από νέες αγορές την ευρωπαϊκή αυτοκινητοβιομηχανία, όπως στα ηλεκτροκίνητα αυτοκίνητα. Η παγκόσμια τεχνολογική επανάσταση καλπάζει, αλλά η Ευρώπη δεν διαθέτει ευρωπαϊκούς τεχνολογικούς κολοσσούς αντίστοιχους της Google, Amazon, Meta – αυτούς που παράγουν προστιθέμενη αξία και δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας. Μόνο η χρηματιστηριακή αξία της Apple υπερβαίνει το σύνολο κεφαλαιοποίησης του Γερμανικού χρηματιστηρίου. Η ευρωπαϊκή στασιμότητα είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα αυτών των επιλογών.
Η υπεροχή των ΗΠΑ οφείλεται σε τρεις λόγους: πρώτον, μια μεγάλη ενιαία αγορά, που επιτρέπει οικονομίες κλίμακας και ενισχύει την καινοτομία. Αντίθετα, η Ευρώπη παραμένει κατακερματισμένη από εθνικές ρυθμίσεις. Δεύτερον, ένα ανεπτυγμένο χρηματοπιστωτικό οικοσύστημα, με το Nasdaq, δίκτυα επιχειρηματικών κεφαλαίων (venture capital) και ισχυρούς θεσμικούς επενδυτές. Λόγω αυτών των ελλείψεων, το ένα τρίτο των ευρωπαϊκών «μονόκερων» (εταιριών που υπερβαίνουν το 1 δισ. ευρώ) μετεγκαθίσταται στις ΗΠΑ. Τρίτον, στη σημαντική δημόσια και ιδιωτική επένδυση στην έρευνα, με πανεπιστήμια και οργανισμούς όπως ο οργανισμός Defense Advanced Research Projects Agency, που είναι ο οργανισμός προηγμένων ερευνητικών προγραμμάτων άμυνας, γνωστός ως DARPA. Είναι ιδιαιτέρως επίκαιρο και αναγκαίο για την Ευρώπη να προχωρήσει το συντομότερο δυνατόν στη δημιουργία αντίστοιχου οργανισμού. Παρά την ισχυρή επιστημονική βάση και τα ποιοτικά πανεπιστήμια, η ΕΕ αδυνατεί να μετατρέψει τη γνώση σε οικονομικό αποτέλεσμα.
Τα Μικρά Κράτη ως Μεγάλα Παραδείγματα: Οι Σκανδιναβικές Χώρες
Αξίζει όμως να δούμε τι μπορούν να πετύχουν μικρές πληθυσμιακά χώρες. Μικρές χώρες όπως η Σουηδία, η Φινλανδία, η Δανία και η Ολλανδία κατέχουν επί συνεχή έτη - όχι ευκαιριακά - κορυφαίες θέσεις στον Παγκόσμιο Δείκτη Καινοτομίας 2024, αν και συγκεντρώνουν μόλις το 4% του παγκόσμιου πληθυσμού. Αυτές οι χώρες επενδύουν στην καινοτομία μεταξύ του 2,08%-3,5% του ΑΕΠ τους ενώ η Ελλάδα το 1,65% του ΑΕΠ [Σουηδία 3,42%, Φινλανδία 3,1%, η Δανία και η Ολλανδία το 2,08%].
Αυτό το επενδυτικό χάσμα αποτυπώνεται και στις επιδόσεις: η Δανία κατατάσσεται πρώτη στο European Innovation Scoreboard, με Σουηδία, Φινλανδία και Ολλανδία στην πρώτη δεκάδα. Το σουηδικό οικοσύστημα έχει δημιουργήσει 41 «μονόκερους» σε 5 χρόνια, αξίας 239 δισ. ευρώ.
Το συμπέρασμα: το μικρό μέγεθος της χώρας δεν είναι εμπόδιο, εφόσον υπάρχει στρατηγική, θεσμική επάρκεια και υποστήριξη της καινοτομίας με φορείς όπως η Εθνική Αρχή Καινοτομίας της Σουηδίας (VINNOVA) και ο Εθνικός Φορέας Χρηματοδότησης Καινοτομίας της Δανίας (Danish Innovation Fund). Τα κράτη αυτά έχουν αναπτύξει εθνικά οικοσυστήματα καινοτομίας με τον «τριπλό έλικα» – συνέργεια πανεπιστημίων, βιομηχανίας και κράτους. Επίσης έχουν αναπτύξει τις κεφαλαιαγορές τους και έχουν κινητοποιήσει εγχώριες αποταμιεύσεις, όπως το σουηδικό συνταξιοδοτικό σύστημα, προς επενδύσεις σε καινοτομία. Αυτά δείχνουν ότι είναι δυνατόν να υπάρξουν αποτελεσματικές εθνικές πολιτικές με θεσμούς που ενισχύουν τη δημιουργία και διάχυση της γνώσης, με μετρήσιμα αποτελέσματα ακόμη και εν ελλείψει αντίστοιχων ολοκληρωμένων ευρωπαϊκών πολιτικών.
Το Ελληνικό Παράδοξο της Παραγωγικότητας και της Καινοτομίας
Υπάρχουν δύο βασικές διαπιστώσεις.
Η πρώτη είναι ότι, όταν εξετάζουμε τα επίπεδα παραγωγικότητας, οι πολύ μικρές επιχειρήσεις στην Ελλάδα έχουν χαμηλότερη παραγωγικότητα, κάτω του 20% του μέσου Ευρωπαϊκού όρου. Πρόκειται για μονάδες που στερούνται της δυνατότητας να σχεδιάσουν, να αντλήσουν πόρους ή να πραγματοποιήσουν επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες. Αντίθετα, οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις της χώρας μας κινούνται σημαντικά υψηλότερα σε επίπεδα παραγωγικότητας – ακόμη και πάνω από 20% σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Αυτό δείχνει ότι το μέγεθος επηρεάζει καθοριστικά την παραγωγικότητα και, προφανώς, την προστιθέμενη αξία.
Η δεύτερα διαπίστωση αφορά τη χαμηλή επενδυτική δραστηριότητα του μεταποιητικού τομέα σε νέες τεχνολογίες. Παρά το γεγονός ότι οι εξαγωγές υπηρεσιών έχουν αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται απώλεια ζωτικών ευκαιριών σε νέες αγορές που χαρακτηρίζονται από περιεχόμενο νέων τεχνολογιών. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν επενδύουμε επαρκώς σε ψηφιακές τεχνολογίες, ICT και άλλες καινοτόμες υπηρεσίες, που αποτελούν πηγές προστιθέμενης αξίας. Και στο Innovation Scoreboard η Ελλάδα παρά τις βελτιώσεις των τελευταίων ετών κατατάσσεται στις «Μέτρια Καινοτόμες Χώρες».
Συνεπώς, τόσο ο στρατηγικός σχεδιασμός όσο και η κατανομή των διαθέσιμων πόρων θα πρέπει στο εξής να εστιαστούν ακόμη περισσότερο στην ενίσχυση επιχειρήσεων που επενδύουν σε νέες τεχνολογίες και υπηρεσίες όπως η βιοτεχνολογία και η ιατρική.
Η Ελλάδα έχει «θύλακες αριστείας», διακεκριμένους ερευνητές και επιστημονική διασπορά. Αλλά υπάρχει κατακερματισμός. Η διασύνδεση αυτών των πόρων με την εθνική οικονομία παραμένει ζητούμενο. Η ενεργή αξιοποίηση του ανθρώπινου κεφαλαίου της διασποράς μπορεί να αποτελέσει καταλύτη καινοτομίας, εφόσον υπάρξει στρατηγική διασύνδεση.
Οι σημερινές συνθήκες στα πανεπιστημιακά ιδρύματα των Ηνωμένων Πολιτειών δημιουργούν μια μοναδική ευκαιρία για την Ευρώπη και για εμάς. Γιατί θα πρέπει να μπορούμε να προσελκύσουμε επιστήμονες σε καίριους τομείς, όπως οι καθαρές τεχνολογίες, καθώς παραμένουμε σταθεροί στη στοχοθεσία μας για κλιματική ουδετερότητα ως το 2050, διαθέτουμε χρηματοδότηση και μπορούμε να αποκτήσουμε σημαντικό τεχνολογικό προβάδισμα.
Η χώρα μας οφείλει να εστιάσει συστηματικά όλες τις προσπάθειές της στο πεδίο που αποτελεί το καθοριστικό σημείο αναφοράς για την αύξηση της παραγωγικότητας και της ανάπτυξης: στην ψηφιοποίηση, την κοινωνική καινοτομία και τη διάδοση των προηγμένων τεχνολογιών. Όπως προβλέπουν όλοι οι διεθνείς και ευρωπαϊκοί οργανισμοί, από αυτούς τους τομείς θα προέλθει έως και το 70% της παραγόμενης αξίας στην παγκόσμια οικονομία την επόμενη δεκαετία. Αυτό είναι το στρατηγικό πεδίο μάχης της νέας εποχής – και εκεί πρέπει να επενδύσουμε με σχέδιο, τόλμη και συντονισμό.
Η προώθηση της καινοτομίας απαιτεί μια πολυεπίπεδη και συστηματική προσέγγιση βάσει της επικουρικότητας τόσο σε επίπεδο ΕΕ (επίπεδο αποφάσεων, συντονισμού, πόρων) όσο και κρατών-μελών. Απαιτείται όμως στρατηγική συντονισμένης αλληλεξάρτησης γιατί εθνικιστικές κεντρόφυγες τάσεις μπορούν να υπονομεύσουν την αποτελεσματικότητα των βιομηχανικών πολιτικών. Η καινοτομία αποτελεί τον συνδετικό κρίκο των επόμενων τεσσάρων πυλώνων τους οποίους και θα εξειδικεύσω.
Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΥΛΩΝΑΣ: ΕΝΕΡΓΕΙΑ – Η Ελλάδα ως Ευρωπαϊκός Κόμβος Πράσινης Ενέργειας
Η ενέργεια είναι καθοριστικός παράγοντας για την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων και για την ευημερία των πολιτών όσο και για την ασφάλειά μας.
Η καινοτομία επιταχύνει την ενεργειακή μετάβαση μέσω τεχνολογιών καθαρής ενέργειας, αποθήκευσης, πράσινου υδρογόνου. Επιτρέπει την ανάπτυξη αποδοτικότερων συστημάτων. Χωρίς τεχνολογική πρόοδο, η απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα δεν θα ήταν εφικτή. Στα έξυπνα δίκτυα και στη διαχείριση ενέργειας, η ψηφιακή καινοτομία επιτρέπει τη βέλτιστη κατανομή της ενέργειας. Για την απανθρακοποίηση της βιομηχανίας, καινοτόμες λύσεις όπως η δέσμευση και αποθήκευση άνθρακα είναι κρίσιμες για τη μείωση των εκπομπών.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η Κίνα σχεδιάζει επενδύσεις ύψους 800 δισ. δολαρίων στην ηλεκτρική ενέργεια μέχρι το 2030. Εμείς πώς θα μπορέσουμε να καλύψουμε αυτό το επενδυτικό χάσμα; Χωρίς μια πραγματική Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ένωση τόσο στις επενδύσεις όσο και στις αποφάσεις; Εξ άλλου, η ενεργειακή αυτονομία είναι θέμα στρατηγικής ασφάλειας για την Ευρώπη όπως δείχνει η ρωσική οπλοποίηση του ενεργειακού εφοδιασμού της προς την Ευρώπη μετά την εισβολή στην Ουκρανία που είχε ως αποτέλεσμα την ενεργειακή κρίση του 2022 με την εκτίναξη των τιμών.
Η Ελλάδα έχει όλες τις προϋποθέσεις να εξελιχθεί σε ενεργειακό κόμβο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, κόμβο πράσινης ενέργειας, αξιοποιώντας συνδεσιμότητα με ευρωπαϊκά δίκτυα αλλά και επενδυτικές πλατφόρμες σε πράσινο υδρογόνο, offshore wind και άλλες ανανεώσιμες πηγές. Μπορεί να εστιαστεί στον τομέα της καθαρής ενέργειας, στη διαχείριση των δικτύων, στις μεθόδους αποθήκευσης και στο λογισμικό για τη βελτιστοποίηση της ενεργειακής αποδοτικότητας. Είναι κρίσιμο να αξιοποιηθούν ταχύτατα οι ευρωπαϊκοί πόροι για την ενέργεια, εν όψει και της λήξης του Ταμείου Ανάκαμψης το 2026, με εστίαση στα δίκτυα και τις ευρωπαϊκές διασυνδέσεις με γειτονικές χώρες.
ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΥΛΩΝΑΣ: ΑΜΥΝΑ – Ο Επιταχυντής της Βιομηχανικής Καινοτομίας
Όπως βλέπουμε στην Ουκρανία, η τεχνολογία αλλάζει τη φύση του πολέμου, καθώς αυτή την περίοδο δοκιμάζονται κατ’ εξοχήν μεγάλες τεχνολογικές αμυντικές εφαρμογές. Η αμυντική καινοτομία εξασφαλίζει την κυβερνοασφάλεια με τεχνητή νοημοσύνη, την προστασία κρίσιμων υποδομών και την ανεξαρτησία της Ευρώπης από εξωτερικές τεχνολογικές εξαρτήσεις. Οι τεχνολογίες διπλής χρήσης σημαίνει ότι πολλές τεχνολογίες του πολιτικού τομέα –τεχνητή νοημοσύνη, drones, ημιαγωγοί, κβαντική υπολογιστική – έχουν άμεσες εφαρμογές στην άμυνα. Ήδη η τεχνητή νοημοσύνη χρησιμοποιείται στα ραντάρ.
Η Έκθεση Draghi εντοπίζει σημαντικές αδυναμίες στο αμυντικό σύστημα της Ευρώπης, που χαρακτηρίζεται από έλλειψη διαλειτουργικότητας και εναρμονισμένων προτύπων και κατακερματισμό της παραγωγικής ικανότητας, πράγμα που εμποδίζει τη δημιουργία οικονομιών κλίμακας. Αναγνωρίζει ότι χωρίς εγχώρια τεχνολογική καινοτομία στην άμυνα, η Ευρώπη δεν μπορεί να διασφαλίσει τη στρατηγική της αυτονομία. Ο συντονισμός των αμυντικών πολιτικών θα μπορούσε να αποφέρει ετησίως οικονομίες ύψους 57 δισ. Ευρώ.
Η Ελλάδα, με 25 δισ. ευρώ επενδύσεις στην άμυνα στα επόμενα 12 χρόνια όπως ανακοίνωσε ο Πρωθυπουργός με εγχώριο αποτύπωμα όπου απαιτείται τουλάχιστον 25% συμπαραγωγή για κάθε μεγάλη αμυντική προμήθεια, έχει μοναδική ευκαιρία να ενισχύσει την εγχώρια τεχνολογική και βιομηχανική βάση, να δημιουργήσει ένα οικοσύστημα αμυντικής καινοτομίας και να μεταφέρει τεχνογνωσία από την αμυντική στην ευρύτερη οικονομία. Τεχνολογίες διπλής χρήσης, clusters κυβερνοάμυνας και προγράμματα συνεργασίας και συμπαραγωγής με την ευρωπαϊκή αγορά και την ελληνική διασπορά μπορούν να κάνουν την άμυνα μοχλό βιομηχανικής αναγέννησης και γεωπολιτικής αποτροπής. Η Ελλάδα μπορεί να εστιάσει στον τομέα της ρομποτικής που συνδέεται άμεσα με την αμυντική καινοτομία καθώς έχει αρκετούς διαθέσιμους επιστήμονες αλλά και στην κατασκευή και συντήρηση κρίσιμων συστημάτων.
ΤΡΙΤΟΣ ΠΥΛΩΝΑΣ: ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΟΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ - Η Χρηματοδότηση της Καινοτομίας
Η τεχνολογία μετασχηματίζει τον χρηματοπιστωτικό σύστημα καθιστώντας την καινοτομία προϋπόθεση ανταγωνιστικότητας και ανθεκτικότητας. Το διαπιστώνουμε με τις ψηφιακές τράπεζες, τις πλατφόρμες πληρωμών αλλά και την ΤΝ για αξιολόγηση του κινδύνου και την πρόληψη απάτης. Ταυτόχρονα, όμως, και το ίδιο το χρηματοπιστωτικό σύστημα είναι κρίσιμο για τη στήριξη της καινοτομίας.
Το ευρωπαϊκό χρηματοπιστωτικό σύστημα κυριαρχείται από τις τράπεζες, με συνολικά χρηματοπιστωτικά περιουσιακά στοιχεία (financial assets) που αντιπροσωπεύουν περίπου το 75%-80% του χρηματοπιστωτικού συστήματος ενώ οι κεφαλαιαγορές το 20-25%. Αντίστροφα, στις ΗΠΑ οι τράπεζες αντιπροσωπεύουν 30%-35% του χρηματοπιστωτικού συστήματος και οι κεφαλαιαγορές το 65%-70%. Η αγορά επιχειρηματικών κεφαλαίων της ΕΕ παραμένει μικρή, με περιορισμένη κουλτούρα επένδυσης σε μετοχές, αποφυγή ανάληψης κινδύνου και κατακερματισμό λόγω διαφορετικών εθνικών εποπτικών αρχών. Το πρόβλημα χρηματοδότησης της καινοτομίας δεν εντοπίζεται στην έλλειψη κεφαλαίων αλλά στο μηχανισμό διάθεσής τους μέσω των τραπεζών. Οι τράπεζες δεν είναι οι καταλληλότεροι οργανισμοί για να αναλαμβάνουν τον κίνδυνο που απαιτεί η καινοτομία, εν αντιθέσει με τα ίδια κεφάλαια ή τα κεφάλαια επιχειρηματικού κινδύνου που θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν επαρκή χρηματοδότηση για την καινοτομία και τους άλλους τομείς. Το κύριο θέμα είναι ότι πρέπει να κινητοποιηθούν οι ιδιωτικές επενδύσεις από θεσμικούς επενδυτές.
Η Ευρώπη στερείται δύο βασικών θεσμών που διαθέτει η αμερικανική κεφαλαιαγορά. Πρώτον, μιας ανεξάρτητης Ευρωπαϊκής Εποπτικής Αρχής με πλήρεις εξουσίες για τις κεφαλαιαγορές, στα πρότυπα της αμερικανικής Securities Exchange Commission (SEC). Γι’ αυτό είναι σημαντική η ενίσχυση της European Securities and Markets Authority (ESMA) με ουσιαστικές αρμοδιότητες προκειμένου να μπορεί να παίξει αυτόν τον ρόλο, όπως ο SSM στην εποπτεία των συστημικά σημαντικών τραπεζών. Δεύτερον, η ευρεία χρήση του μηχανισμού των τιτλοποιήσεων θα μπορούσε να χρηματοδοτήσει με ιδιωτικά κεφάλαια προτεραιότητες όπως την πράσινη μετάβαση, την προσιτή στέγη και την άμυνα.
Η κομβική σημασία των τιτλοποιήσεων – που χρησιμοποιήσαμε σε εθνικό επίπεδο στον "Ηρακλή", πριν πέντε χρόνια - επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι βρίσκεται τώρα στην κορυφή της Ευρωπαϊκής πολιτικής ατζέντας της νέας Κομισιόν για την Ένωση Κεφαλαιαγορών της ΕΕ. Εξ άλλου οι εκθέσεις Draghi, Letta τονίζουν τη σημασία της όπως και οι πρόσφατες δηλώσεις του Προέδρου Μακρόν. Η Επιτροπή παρουσιάζει την επόμενη εβδομάδα πρόταση για την αναθεώρηση του πλαισίου των τιτλοποιήσεων. Ωστόσο, η ευρωπαϊκή διάσταση των τιτλοποιήσεων θα έχει πραγματική σημασία μόνο όταν, αντί για τις κρατικές εγγυήσεις που χορηγήσαμε στην Ελλάδα στο πλαίσιο του προγράμματος «Ηρακλής», στο ευρωπαϊκό οικονομικό μοντέλο οι εγγυήσεις θα πρέπει να παρέχονται από ευρωπαϊκά όργανα, όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Μόνο τότε θα πρόκειται για μια ουσιαστικά κοινή ευρωπαϊκή απάντηση στην ανάγκη εξυγίανσης των ισολογισμών των τραπεζών και ενίσχυσης της τραπεζικής χρηματοδότησης. Η Ελλάδα, χάρη στην επιτυχημένη εφαρμογή του προγράμματος ’Ηρακλής’, διαθέτει πολύτιμη - και διεθνώς αναγνωρισμένη επιτυχημένη - εμπειρία και μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στη διαμόρφωση του νέου ευρωπαϊκού πλαισίου.
Ο Νέος Ρόλος της Ελληνικής Αναπτυξιακής Τράπεζας
Το τραπεζικό μας σύστημα εμφανίζει πλέον ισχυρή κερδοφορία, εξωστρέφεια και αυξημένο ενδιαφέρον από ξένους επενδυτές, όπως καταδεικνύουν και οι πρόσφατες εξελίξεις. Όμως πρέπει να είναι όχι μόνο ανθεκτικό, αλλά και ικανό να στηρίζει βιώσιμη και συμπεριληπτική ανάπτυξη.
Στο νέο σκηνικό, με την κινητοποίηση ενωσιακών πόρων και την αναβάθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, αλλά και την επείγουσα ανάγκη για επιτάχυνση των αναπτυξιακών ρυθμών ενισχύεται ο ρόλος της Ελληνικής Αναπτυξιακής Τράπεζας (EAT) ως βασικού μηχανισμού αναπτυξιακής χρηματοδότησης. Η ΕΑΤ, με πάνω από 72.000 δάνεια ύψους 13 δισ. ευρώ και περισσότερα από 4 εκατομμύρια ενεργά προγράμματα, στηρίζει τη μικρομεσαία επιχειρηματικότητα, πράσινη και ψηφιακή μετάβαση, καινοτομία και προσιτή στέγη. Η ΕΑΤ διαθέτει Ταμείο 150 εκ. Ευρώ στα πλαίσια του προγράμματος ΤΕΠΙΧ ΙΙΙ για μικρές νεοφυείς επιχειρήσεις, καθώς και Ταμείο Καινοτομίας 140 εκ. ευρώ και πολύ σύντομα θα υιοθετήσει το Ταμείο Ευρεσιτεχνίας (Patent Fund) στηρίζοντας έτσι το εθνικό οικοσύστημα καινοτομίας.
Ωστόσο λόγω των μεγάλων αναπτυξιακών προκλήσεων πιστεύω ότι ο ρόλος της ΕΑΤ πρέπει να επαναπροσδιοριστεί στρατηγικά. Όχι μόνο ως τραπεζίτης, αλλά και ως αρχιτέκτονας του συστημικού μετασχηματισμού του παραγωγικού ιστού. Δεν είναι τυχαίο ότι στην ανακοίνωση της προηγούμενης Τετάρτης για το Ταμείο Ανάκαμψης, η Κομισιόν προβλέπει ενισχυμένο ρόλο για τις αναπτυξιακές τράπεζες, ιδιαίτερα για την ενέργεια, την προσιτή στέγη και την άμυνα.
Όσο για το χρηματιστήριο πιστεύω ότι πρέπει να συνεχιστεί τόσο ο τεχνολογικός εξοπλισμός όσο και οι μεταρρυθμίσεις με φορολογικά κίνητρα σε αποταμιεύσεις για να συμμετάσχουν οι πολίτες σε προγράμματα μακροχρόνιας αποταμίευσης ή συνταξιοδότησης μέσω θεσμικών επενδυτών (επαγγελματικά ταμεία, Α/Κ κλπ) οι οποίοι υποχρεωτικά θα επενδύουν μέρος των αποταμιεύσεων αυτών σε διαπραγματεύσιμες κινητές αξίες.
ΤΕΤΑΡΤΟΣ ΠΥΛΩΝΑΣ: Θεσμοί για την Εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης
Η καινοτομία δεν είναι ουδέτερη. Για να υπηρετήσει το δημόσιο συμφέρον, χρειάζεται θεσμούς – ζωντανούς, συμπεριληπτικούς και ικανούς να προσαρμόζονται – που καθοδηγούν τη δημιουργικότητα και την τεχνολογική πρόοδο προς τη συλλογική ευημερία. Όπως αναδεικνύει η έρευνα του καθηγητή οικονομικών Daron Acemoglu, βραβευμένου με Νόμπελ Οικονομίας, δεν είναι η ίδια η τεχνολογία που παράγει πρόοδο, αλλά οι πολιτικοί και θεσμικοί συσχετισμοί που καθορίζουν ποιος ωφελείται, πώς διανέμονται οι πόροι και αν ενδυναμώνεται η δημοκρατία ή εντείνεται η ανισότητα.
Η Έκθεση Draghi προτείνει τη δημιουργία καινοτόμων δημόσιων θεσμών που θα λειτουργούν ως στρατηγικοί καταλύτες, όπως ένα Ευρωπαϊκό Γραφείο Τεχνολογικής Κυριαρχίας. Η
Έκθεση Letta ζητά μεταρρυθμίσεις για τη μείωση της γραφειοκρατίας, την ψηφιοποίηση της δημόσιας διοίκησης και την ενίσχυση της ικανότητας απορρόφησης πόρων για έρευνα και καινοτομία. Και οι δύο εκθέσεις αναγνωρίζουν ότι η καινοτομία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τους κατάλληλους πολιτικούς και διοικητικούς θεσμούς.
Η συζήτηση για τις επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης στην απασχόληση βρίσκεται σήμερα στην ημερήσια διάταξη. Η αλήθεια είναι πως, σε αυτήν τη συγκυρία, είναι εξαιρετικά δύσκολο να προβλέψει κανείς με ακρίβεια τις επιπτώσεις της τεχνητής νοημοσύνης στην απασχόληση. Ωστόσο, μπορούμε ήδη να διαπιστώσουμε ότι η τεχνητή νοημοσύνη μεταμορφώνει το περιεχόμενο της εργασίας και επιτρέπει στους εργαζομένους να επικεντρωθούν σε δραστηριότητες με υψηλότερη προστιθέμενη αξία. Ένα συμπέρασμα φαίνεται, ωστόσο, να είναι ήδη ασφαλές: ακόμη και αν η τεχνητή νοημοσύνη δεν αντικαταστήσει άμεσα τους ανθρώπους από τις θέσεις εργασίας τους, εκείνοι που ξέρουν να τη χρησιμοποιούν θα αντικαταστήσουν όσους δεν την κατανοούν.
Η ανάπτυξη της τεχνολογίας δεν μπορεί να αφεθεί μόνο στις αγορές ή στις μεγάλες πλατφόρμες. Χρειάζεται δημοκρατικός σχεδιασμός, ώστε η τεχνητή νοημοσύνη να δημιουργεί δουλειές, να ενισχύει δεξιότητες και να αποτρέπει νέους κοινωνικούς αποκλεισμούς. Το κράτος έχει χρέος να καθοδηγήσει αυτή τη μετάβαση: να επενδύσει στις υποδομές της γνώσης, να εξασφαλίσει καθολική πρόσβαση στην καινοτομία, να εξοπλίσει με νέες δεξιότητες τους εργαζομένους και να προνοήσει για τις επιπτώσεις των τεχνολογικών αλλαγών.
Η μεγάλη πρόκληση της εποχής μας είναι να αποτρέψουμε ένα μέλλον συγκεντρωτικής ισχύος, όπου λίγοι ελέγχουν τα δεδομένα και τη γνώση. Ο στόχος μας πρέπει να είναι ένα τεχνολογικό υπόδειγμα όπου η παραγωγικότητα ενισχύεται προς όφελος όλων, και οι αποφάσεις λαμβάνονται με διαφάνεια και λογοδοσία. Η καινοτομία χωρίς θεσμούς είναι ωμή δύναμη· με δημοκρατικούς θεσμούς, γίνεται μοχλός κυριαρχίας, συνοχής και εθνικής ανασυγκρότησης.
Αυτός είναι ο Τέταρτος Πυλώνας της νέας ελληνικής θεσμικής πυξίδας για την τεχνολογική μας προσέγγιση. Το «Κράτος και η Οικονομία Καινοτομίας» οφείλει να είναι ένα συμπαγές οικοσύστημα: ένα πεδίο συνεργασίας ανάμεσα σε κράτος, πανεπιστήμια, επιχειρήσεις, χρηματοδοτικά εργαλεία και κοινωνία. Ωστόσο είναι σκόπιμο να μην λησμονούμε την κρισιμότητα του διακυβεύματος: χωρίς ένα κράτος και οικονομία που βασίζονται στην καινοτομία το παραδοσιακό κοινωνικό κράτος δεν μπορεί να επιβιώσει μακροπρόθεσμα.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Η Ευκαιρία της Γενιάς
Η χώρα μας έχει σήμερα τη σπάνια ευκαιρία - ευκαιρία γενιάς - να συνδυάσει την πολιτική και δημοσιονομική σταθερότητα με την πρόσβαση σε σημαντικούς ευρωπαϊκούς πόρους, την ανανεωμένη εμπιστοσύνη των διεθνών αγορών με την εγχώρια τεχνολογική δυναμικότητα, τη γεωστρατηγική θέση με τις δυνατότητες της διασποράς.
Το όραμα αυτό απαιτεί τόλμη, επιμονή και συλλογική προσπάθεια, απαιτεί πολιτική καταλλαγή και εθνική συνεννόηση. Απαιτεί να ξεπεράσουμε τη νοοτροπία της κρίσης και να αγκαλιάσουμε τη νοοτροπία της ευκαιρίας και της εξωστρέφειας. Απαιτεί να επενδύσουμε στους ανθρώπους μας, στην εκπαίδευση, στην έρευνα, στην καινοτομία. Απαιτεί να χτίσουμε γέφυρες συνεργασίας μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, μεταξύ πανεπιστημίων και επιχειρήσεων, μεταξύ Ελλάδας και διασποράς.
Πιστεύω βαθιά ότι η Ελλάδα μπορεί να γίνει η ιστορία επιτυχίας της Ευρώπης στον 21ο αιώνα.
Ευχαριστώ.
