*του Στηβ Μπακάλης
Εισαγωγή
Περισσότερα από τριάντα χρόνια πριν, ως ακαδημαϊκός επισκέπτης στο Πανεπιστήμιο του Sapporo, με εντυπωσίασε η Ιαπωνία ως μια κοινωνία όπου η πειθαρχία και η καινοτομία έμοιαζαν υφασμένες στην καθημερινή ζωή — μια κουλτούρα στην οποία η αριστοτελική φρόνηση (phronesis) καθοδηγούσε τόσο τους κοινωνικούς κανόνες όσο και τη λήψη αποφάσεων. Αυτή η εμπειρία παρέμεινε ζωντανή στη μνήμη μου, διαμορφώνοντας και τη σκέψη μου για τις οικονομικές επιλογές των κρατών.
Σήμερα, η Ιαπωνία προσφέρει ξανά ένα μάθημα μετρημένης σοφίας: υπό την νέα πρωθυπουργό Sanae Takaitsι, η οποία ανέλαβε καθήκοντα στις 21 Οκτωβρίου 2025 και είναι η πρώτη γυναίκα που υπηρετεί, είτε ως πρόεδρος του Φιλελεύθερου Δημοκρατικού Κόμματος, είτε ως πρωθυπουργός, η κυβέρνηση επιλέγει να επενδύσει στην ανάπτυξη και την καινοτομία, αντί να βιαστεί να μειώσει το χρέος το οποίο υπερβαίνει το 250 % του ΑΕΠ.
Με τεράστια δημόσια περιουσιακά στοιχεία και ισχυρές εγχώριες αποταμιεύσεις, το ζήτημα δεν είναι το ίδιο το χρέος — αλλά εάν η φρόνηση μπορεί να διατηρήσει την ισορροπία ανάμεσα στην πρόοδο και τη σύνεση.
Η σύγκριση με την Ελλάδα είναι εύλογη. Και οι δύο χώρες βιώνουν υψηλά επίπεδα χρέους, αλλά με εντελώς διαφορετικές συνέπειες. Το ιαπωνικό παράδειγμα σταθερότητας αντιπαραβάλλεται με την ελληνική εμπειρία κρίσης και λιτότητας. Η διαφορά δεν έγκειται στους αριθμούς, αλλά στο ήθος που τους συνοδεύει — σε αυτό που ο Αριστοτέλης ονόμασε φρόνηση, την πρακτική σοφία της ορθής κρίσης.
Όπως αναλύεται στο βιβλίο Aristotle in Japan: Reception, Interpretation and Application (Kondo & Tachibana, 2022), η ιαπωνική σκέψη έχει ενσωματώσει αριστοτελικές έννοιες όπως η αρετή, η ισορροπία και η φρόνηση, συνδυάζοντάς της με την εγχώρια κουλτούρα της αρμονίας και της ευθύνης. Αυτή η ζωντανή παράδοση φρόνησης εξηγεί πώς η Ιαπωνία μετατρέπει το χρέος σε σταθερότητα — ενώ η Ελλάδα το βίωσε ως κρίση αστάθειας.
Βλέποντας πέρα από τους αριθμούς
Το δημόσιο χρέος της Ιαπωνίας υπερβαίνει το 250 % του ΑΕΠ — φαινομενικά δυσβάστακτο. Όμως, όταν συνυπολογιστούν τα δημόσια περιουσιακά στοιχεία — συνταξιοδοτικά ταμεία, αποταμιεύσεις, συναλλαγματικά αποθέματα — το καθαρό χρέος περιορίζεται περίπου στο 78 % του ΑΕΠ (IMF Fiscal Monitor, 2025).
Το καθαρό χρέος της Ελλάδας παραμένει κοντά στο επίπεδο του ακαθάριστου χρέους, όχι επειδή απουσιάζουν τα δημόσια περιουσιακά στοιχεία, αλλά επειδή τα ολοκληρωμένα στοιχεία για τα χρηματοοικονομικά περιουσιακά στοιχεία είναι περιορισμένα και κατακερματισμένα μεταξύ των κρατικών φορέων.
Τα διαθέσιμα στοιχεία υποδηλώνουν ότι η αξία αυτών των περιουσιακών στοιχείων αντισταθμίζει μόνο μετρίως το σύνολο των υποχρεώσεων. Η ουσία, ωστόσο, πέρα από το μέγεθος του καθαρού δημόσιου χρέους, βρίσκεται και στην ποιότητα των περιουσιακών στοιχείων, καθώς και στο επίπεδο εμπιστοσύνης που συνοδεύει τη συνολική διαχείριση του κρατικού προϋπολογισμού.»
Αυτή η αντίθεση αναδεικνύει ότι η σύνθεση των περιουσιακών στοιχείων και η θεσμική εμπιστοσύνη, και όχι απλώς το μέγεθος του χρέους, είναι οι καθοριστικοί παράγοντες της δημοσιονομικής ανθεκτικότητας. Από φορολογική σκοπιά, η απόκλιση είναι ακόμη πιο έντονη. Ενώ η Ελλάδα εισπράττει μεγαλύτερο ποσοστό φόρων ως προς το ΑΕΠ σε σύγκριση με την Ιαπωνία, το επιτυγχάνει υπό μεγαλύτερη δημοσιονομική πίεση.
Η Ελλάδα βασίζεται σε φόρους κατανάλωσης και έμμεσους φόρους για την εξυπηρέτηση των υποχρεώσεών της, γεγονός που αντικατοπτρίζει μια δομή που προτάσσει τα έσοδα έναντι της ανάπτυξης.Η Ιαπωνία, αντίθετα, συνδυάζει μέτρια φορολογία με εκτεταμένες δημόσιες αποταμιεύσεις και παραγωγικές επενδύσεις, ενισχύοντας την εμπιστοσύνη και τη μακροπρόθεσμη σταθερότητα. (Πηγές: ΟΟΣΑ, Revenue Statistics in Asia and the Pacific 2025: Japan; ΔΝΤ, World Revenue Longitudinal Database)
Η Ιαπωνία θυμίζει ένα νοικοκυριό με υψηλό δανεισμό, αλλά και με σταθερή περιουσία και εισόδημα — ένα νοικοκυριό που έχει μεγάλο στεγαστικό δάνειο, αλλά και σημαντικά περιουσιακά στοιχεία που το αντισταθμίζουν. Οι δανειστές της, κυρίως Ιάπωνες πολίτες και εγχώριοι θεσμοί, ενισχύουν την εμπιστοσύνη και τη σταθερότητα του συστήματος.
Η Ελλάδα, αντίθετα, βίωσε την κρίση ενός νοικοκυριού που ζούσε με πίστωση και χωρίς κεφάλαιο. Όταν οι εξωτερικές πηγές χρηματοδότησης στέρεψαν, η ανισορροπία μεταξύ υποχρεώσεων και παραγωγικής βάσης έγινε εμφανής. Η λιτότητα που ακολούθησε υπονόμευσε τις δημόσιες επενδύσεις και την κοινωνική συνοχή — μια απομάκρυνση, με αριστοτελικούς όρους, από τη «χρυσή τομή».
Οἰκονομία — Η τέχνη του νοικοκυριού
Η ίδια η λέξη οικονομία (οἰκονομία) προέρχεται από το οἶκος (νοικοκυριό) και νόμος (διαχείριση). Μας υπενθυμίζει ότι η οικονομία ενός έθνους, όπως και ενός νοικοκυριού , χρειάζεται ισορροπία και πρόνοια. Είναι σαν η ιαπωνική κυβέρνηση να λειτουργεί ως το υπέρτατο νοικοκυριό του έθνους — ο οἶκος που δίνει το παράδειγμα της φρόνιμης διαχείρισης των κοινών.
Αυτή η ισορροπία αντικατοπτρίζεται και στα ιαπωνικά νοικοκυριά. Οι οικογένειες αποταμιεύουν συστηματικά, επενδύουν προσεκτικά και διατηρούν τον πλούτο τους διαχρονικά — με την ίδια φρόνηση που διέπει και το κράτος. Στην Ελλάδα, τα νοικοκυριά συχνά αντανακλούν τις αδυναμίες του κράτους: χαμηλή αποταμίευση, υψηλό χρέος και ευαισθησία σε εξωτερικά σοκ.
Μετρώντας την οἰκονομία στην ουσιαστική της έννοια — τη διαχείριση του νοικοκυριού — η Ιαπωνία ενσαρκώνει ξανά τη φρόνηση: την αρετή της ισορροπίας και της προνοητικότητας.
Χρέος, Περιουσία και η Απόδοση της Σοφίας
Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η απόδοση των δημόσιων περιουσιακών στοιχείων της Ιαπωνίας υπερβαίνει το κόστος δανεισμού της. Οι επενδύσεις σε σιδηροδρομικά δίκτυα υψηλής ταχύτητας, ρομποτική, πράσινη τεχνολογία και ψηφιακές υποδομές αποφέρουν κοινωνικές και οικονομικές αποδόσεις πολύ μεγαλύτερες από τα επιτόκια των κρατικών ομολόγων. Έτσι, το χρέος —όταν καθοδηγείται από φρόνηση— γίνεται μέσο δημιουργίας και όχι επιβάρυνσης.
Εδώ βρίσκεται η ουσία της χρυσής τομής του Αριστοτέλη: η αποφυγή τόσο της απερίσκεπτης επέκτασης όσο και της ακραίας λιτότητας. Η ιαπωνική δημοσιονομική φιλοσοφία αποτυπώνει αυτή την ισορροπία, μετατρέποντας το χρέος σε εργαλείο ανάπτυξης.
Όπως επισημαίνουν οι Kondo και Tachibana (2022), η ιαπωνική επανερμηνεία της αριστοτελικής ηθικής κοαθδηγεί τη λογική στην πρακτική διακυβέρνηση — συνδυάζοντας προνοητικότητα με αυτοσυγκράτηση.
Συμπέρασμα: Η κληρονομιά του Αριστοτέλη σε δύο οικονομίες
Η χάραξη οικονομικής πολιτικής της Sanae Takaitsi ενισχύει την ιαπωνική παράδοση της φρόνησης στην πράξη. Η κυβέρνησή της εφαρμόζει «υπεύθυνη και προορατική δημοσιονομική πολιτική» — αυξάνοντας τις δημόσιες επενδύσεις στην καινοτομία και στην ασφάλεια, ενώ εξασφαλίζει ταυτόχρονα ότι το χρέος αυξάνεται με βραδύτερο ρυθμό από την οικονομία (Reuters, 2025).
Πρόκειται όχι για ρήξη αλλά για ανανέωση της αρχής της φρόνησης: επενδύσεις όπου είναι αναγκαίες, και αποφυγή πρακτικών σπατάλης όταν ελλοχεύει κίνδυνος. Η Ιαπωνία και η Ελλάδα αναδεικνύουν δύο ηθικές προσεγγίσεις στο δημόσιο χρέος — η μία βασισμένη στην εμπιστοσύνη, στα περιουσιακά στοιχεία και στη φρόνηση· η άλλη εγκλωβισμένη στην εξάρτηση και ένα βραχυπρόθεσμο υπόβαθρο.
Το αριστοτελικό δίδαγμα παραμένει επίκαιρο: το χρέος καθίσταται βιώσιμο μόνο όταν υπηρετεί την ισορροπία και το κοινό καλό. Υπό αυτήν την έννοια, η Ιαπωνία μοιάζει όχι με ένα υπερχρεωμένο κράτος, αλλά με ένα συνετό νοικοκυριό — που εξισορροπεί τις υποχρεώσεις του με παραγωγικά περιουσιακά στοιχεία και καθοδηγείται από την διαχρονική αρετή της φρόνησης.
*Ο Δρ. Στηβ Μπακάλης είναι οικονομολόγος με ενδιαφέροντα στην πολιτική οικονομία, την κοινωνική δικαιοσύνη και τη δημόσια διοίκηση, έχοντας συνεργαστεί με το Πανεπιστήμιο La Trobe, το Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης, το Πανεπιστήμιο Βικτώριας, καθώς και με πανεπιστήμια στην περιοχή Ασίας-Ειρηνικού και στον Αραβικό Κόλπο.
