του Αθ. Χ. Παπανδρόπουλου
Είτε αυτό αρέσει, είτε όχι σε κάποιες δήθεν ευαίσθητες ψυχές, ναι υπάρχει ένας ευρωπαϊκός τρόπος ζωής, που έχει μπόλικη ιστορία πίσω του. Ως εκ τούτου συνιστά τον Ευρωπαίο άνθρωπο. Αυτόν που ανήκει σε κάποιον από τους ευρωπαϊκούς λαούς, οι οποίοι κατά τον Πωλ Βαλερύ, στην διάρκεια της ιστορίας δέχτηκαν τρεις επιδράσεις. Αυτές που ο κορυφαίος Γάλλος και Ευρωπαίος στοχαστής είχε αποτυπώσει σ΄ένα περίφημο άρθρο του, το οποίο και δημοσιεύτηκε στο ειδικό βιβλίο για τον ποιητή του περιοδικού «Ευθύνη» στις αρχές του 2000 σε μετάφραση του Θανάση Νιάρχο. Έγραφε λοιπόν υπό τον τίτλο «Ποιος είναι Ευρωπαίος» ο σπουδαίος στοχαστής:
«Η πρώτη επίδραση που δέχτηκαν όλοι οι Ευρωπαϊκοί λαοί στη διάρκεια της ιστορίας τους, ήταν εκείνη της Ρώμης. Παντού όπου η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία κυριάρχησε και παντού όπου ή δύναμή της έγινε αισθητή και ακόμη παντού όπου η Αυτοκρατορία υπήρξε το αντικείμενο φόβου, θαυμασμού και ζήλειας, παντού όπου το βάρος του ρωμαϊκού ξίφους έγινε αισθητό, παντού όπου το μεγαλείο των θεσμών και των νόμων όπου ο μηχανισμός και η αξία της δικαστικής εξουσίας αναγνωρίστηκαν, αντιγράφτηκαν, κάποτε - κάποτε ακόμη τους μιμήθηκαν, - εδώ υπάρχει κάτι το ευρωπαϊκό. Η Ρώμη είναι το αιώνιο πρότυπο της σταθερής και οργανωμένης εξουσίας.
Δεν γνωρίζω τις αιτίες αυτού του μεγάλου θριάμβου, είναι ανώφελο να τις αναζητήσουμε τώρα, όπως είναι περιττό ν’ αναρωτηθούμε αυτό που θα γινόταν ή Ευρώπη αν δεν γινόταν ρωμαϊκή. Αλλά το γεγονός μας ενδιαφέρει μονάχο του, το γεγονός του εκπληκτικά διαρκούς αποτυπώματος πού άφησε πάνω σε τόσες φυλές και τόσες γενιές, αυτή ή προγραμματισμένη και δεισιδαίμονη εξουσία, αυτή η εξουσία η περίεργα εμποτισμένη με δικαστικό πνεύμα, με στρατιωτικό πνεύμα, με θρησκευτικό πνεύμα, με τυπολατρικό πνεύμα, που πρώτο επέβαλλε στους κατακτημένους λαούς τα ευεργετήματα της ανεξιθρησκείας και της καλής διοίκησης,
Ήρθε έπειτα ο χριστιανισμός. Γνωρίζετε πώς απλώθηκε σιγά-σιγά μέσα στον ίδιο τον χώρο της ρωμαϊκής κατάκτησης. Αν εξαιρέσουμε τον Καινούργιο Κόσμο που δεν εκχριστιανίστηκε αν και κατοικημένος από χριστιανούς· αν εξαιρέσουμε την Ρωσία, που αγνόησε στο μεγαλύτερο της μέρος τον ρωμαϊκό νόμο και την αυτοκρατορία του Καίσαρα, βλέπουμε πώς ή έκταση της θρησκείας του Χριστού συνυπάρχει, ακόμη σήμερα σχεδόν ακριβώς με κείνη της περιοχής της αυτοκρατορικής αρχής. Αυτές οι δυο κατακτήσεις, οι τόσο διαφορετικές, είχαν ωστόσο μια μορφή ομοιότητας μεταξύ τους, κι’ αυτή ή ομοιότητα μας αφορά. Η πολιτική των Ρωμαίων, που γινόταν ολοένα πιο ευλύγιστη και πιο επινοητική και που η ευκαμψία της και ή ευκολία της μεγάλωναν μαζί με την αδυναμία της κεντρικής εξουσίας, δηλαδή με την επιφάνεια της ετερογένειας της Αυτοκρατορίας, εισήγαγε μέσα στο σύστημα της κυριαρχίας των λαών από έναν λαό, μια πολύ αξιοσημείωτη ανανέωση.
Όπως η κατ’ έξοχήν Πολιτεία τελειώνει με το να δέχεται μέσα στους κόλπους της σχεδόν όλες τις πίστεις, με το να πολιτογραφεί τους πιο απομακρυσμένους και τους πιο ετερόκλιτους θεούς, και τις πιο διαφορετικές Θρησκείες - η αυτοκρατορική κυβέρνηση, με συνείδηση της γοητείας πού ασκούσε το ρωμαϊκό όνομα, δεν φοβόταν ν’ απονέμει τη ρωμαϊκή πολιτεία, τον τίτλο και τα προνόμια του ρωμαίου πολίτη, σ’ ανθρώπους όλων των φυλών κι’ όλων των γλωσσών, Έτσι, χάρη στην ίδια την Ρώμη, οι θεοί σταματούν ν’ ανήκουν σε μια φυλή, σ’ έναν τόπο, σ’ ένα βουνό, σ΄ ένα ναό ή σε μια πόλη, για να γίνουν παγκόσμιοι και κατά κάποιο τρόπο κοινοί - κι’ από την άλλη πλευρά, η φυλή, η γλώσσα και η ποιότητα του νικητή ή του νικημένου, του κατακτητή ή του κατακτημένου, τον παραχωρούν σε μια ομοιόμορφη δικαστική και πολιτική κατάσταση πού δεν είναι προσιτή σε κανέναν. ο ίδιος ο αυτοκράτορας μπορεί να είναι Γαλάτης, Σαρμάτης, Σύρος και μπορεί να θυσιάζει σε πολύ παράξενους θεούς, Είναι ένας τεράστιος πολιτικός νεοτερισμός.
Αλλά ο χριστιανισμός με τον λόγο του αγίου Πέτρου, σν και ήταν μια από τις θρησκείες πού πολύ σπάνια γίνονταν κακώς δεκτές στην Ρώμη, ο χριστιανισμός, εξορμά από το ιουδαϊκό έθνος για ν’ απλωθεί στους εθνικούς κάθε φυλής· τούς απονέμει με το βάπτισμα την καινούργια αξιοπρέπεια του χριστιανού, όπως η Ρώμη απένεμε στους άλλοτε εχθρούς της την ρωμαϊκή πολιτεία. Απλώνεται σιγά-σιγά μέσα στο λίκνο της λατινικής εξουσίας, παντρεύει τις μορφές της αυτοκρατορίας., Υιοθετεί ακόμη τις διοικητικές της διαιρέσεις. Παίρνει όλα αυτά που μπορεί από την Ρώμη, την καθορίζει ως πρωτεύουσά του και καθόλου την Ιερουσαλήμ. Δανείζεται την γλώσσα της. Ο ίδιος άνθρωπος πού μπορεί να έχει γεννηθεί στο Μπορντώ και να είναι ρωμαίος πολίτης, ακόμη και άρχων, μπορεί να είναι επίσκοπος της καινούργιας θρησκείας. Ο ίδιος Γαλάτης, πού είναι αυτοκρατορικός νομάρχης, γράφει σε καθαρά λατινικά ωραίους ύμνους προς δόξαν του Υιού του Θεού πού γεννήθηκε ιουδαίος και υποτελής του Ηρώδη. Ιδού πια ένας σχεδόν ολοκληρωμένος Ευρωπαίος. Ένα κοινό δίκαιο, ένας κοινός θεός? το ίδιο δίκαιο και ο ίδιος θεός? ένας μοναδικός κριτής για τον χρόνο, ένας μοναδικός Κριτής μέσα στην αιωνιότητα.
Αλλά, ενώ η ρωμαϊκή κατάκτηση δεν είχε συλλάβει παρά τον πολιτικό άνθρωπο και δεν είχε διευθύνει, τα πνεύματα παρά μέσα στις εξωτερικές τους συνήθειες, η χριστιανική κατάκτηση σημαδεύει και προσβάλλει προοδευτικά το βάθος της συνείδησης
Ωστόσο δεν είμαστε ακόμη ολοκληρωμένοι Ευρωπαίοι. Κάτι λείπει από τη φυσιογνωμία μας· της λείπει, αυτή η θαυμάσια τροποποίηση που της οφείλουμε όχι μόνο το αίσθημα της δημόσιας τάξης και την λατρεία της πολιτείας και της κοσμικής δικαιοσύνης κι’ όχι μόνο τα βάθος των ψυχών μας, την απόλυτη ιδανικότητα και την αίσθηση μιας αιώνιας δικαιοσύνης? αλλά μας λείπει αυτή η λεπτή και έντονη δράση που της οφείλουμε το καλύτερο της καλλιέργειάς μας, την στερεότητα της γνώσης μας - όπως της οφείλουμε την καθαρότητα, την αγνότητα και την διάκριση των τεχνών μας και της λογοτεχνίας μας· τις αρετές μας αυτές τις οφείλουμε στην Ελλάδα.
Πρέπει ακόμη να θαυμάσουμε με την ευκαιρία αυτή το ρόλο της ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Κατάκτησε για να κατακτηθεί. Ενώ κυριεύτηκε από την Ελλάδα, ενώ κυριεύτηκε από τον χριστιανισμό, τούς πρόσφερε έναν απέραντο χώρο, ειρηνικό και οργανωμένο? προετοίμασε τον χώρο και πρόπλασε το πρότυπο πού μέσα του η χριστιανική ιδέα και η ελληνική σκέψη έπρεπε να χυθούν και να συγχωνευθούν τόσο παράδοξα μεταξύ τους.
Αυτό που οφείλουμε στην Ελλάδα είναι ίσως αυτό που μας διαχώρισε από την υπόλοιπη ανθρωπότητα. Της οφείλουμε την πειθαρχία του πνεύματος, το εξαιρετικό παράδειγμα της τελειότητας μέσα σ΄όλες τις τάξεις. Της οφείλουμε μια μέθοδο της σκέψης που τείνει να επαναφέρει όλα τα πράγματα στον άνθρωπο, στον πλήρη άνθρωπο, ο άνθρωπος γίνεται στην ουσία του το σύστημα των αναφορών πού σ’ αύτό όλα τα πράγματα οφείλουν τέλος να μπορούν να εφαρμόζονται Οφείλει, λοιπόν, ν΄αναπτύξει όλες τις πλευρές της ύπαρξης του και να τις διατηρήσει μέσα σε μιαν αρμονία φωτεινή κι’ όσο φανερή είναι δυνατόν, Οφείλει, λοιπόν, ν’ αναπτύξει το σώμα του και το πνεύμα του. Όσο για το ίδιο το πνεύμα, θα προφυλαχτεί από τις υπερβολές του, από τις ονειροπολήσεις του, από την μάταιη και καθαρά φανταστική παραγωγή του με μια λεπτόλογη ανάλυση και κριτική των κρίσεων του, με μια λογική διαίρεση των ενεργειών του, με τη ρύθμιση των μορφών.
Από αυτή την αγωγή έπρεπε να βγει η επιστήμη. Η επιστήμη μας, δηλαδή το πιο χαρακτηριστικό προϊόν, η πιο σίγουρη και η πιο προσωπική δόξα του πνεύματός μας. Η Ευρώπη είναι πριν απ΄ όλα, η δημιουργός της επιστήμης…
Η ελληνική γεωμετρία υπήρξε αυτό το άφθαρτο πρότυπο, όχι μονάχα πρότυπο, πού προτείνεται σε κάθε γνώση που αποσκοπεί στην τέλειά της κατάσταση, αλλά ακόμη πρότυπο ασύγκριτο των πιο τυπικών ποιοτήτων της ευρωπαϊκής διάνοιας. Δεν ανατρέχω ποτέ στην κλασική τέχνη παρά για να πάρω ακαταμάχητο ως παράδειγμα το μνημείο της ελληνικής γεωμετρίας. Η κατασκευή αυτού του μνημείου απαίτησε τα πιο σπάνια και τα πιο ασυμβίβαστα συνήθως δώρα. Οι άνθρωποι που το κατασκεύασαν ήταν σκληροί και διεισδυτικοί εργάτες, βαθείς στοχαστές αλλά και καλλιτέχνες μιας χάρης κι’ ενός εξαίρετου αισθήματος τελειότητας.
Σκεφθήτε την επιδεξιοσύνη και την θέληση που τους χρειάστηκαν για να ολοκληρώσουν την τόσο λεπτή, τόσο απίθανη προσαρμογή της κοινής γλώσσας στον ακριβή λογισμό? σκεφθήτε τις αναλύσεις που πραγματοποίησαν των πολυσύνθετων οπτικών και κινητικών ενεργειών? και πόσο πέτυχαν μέσα στην καθαρή επικοινωνία αυτών των ενεργειών με τις γλωσσολογικές και γραμματολογικές κυριολεξίες. Είχαν εμπιστοσύνη στον λόγο και στους συνδυασμούς του για να τους οδηγήσει ασφαλώς, μέσα στον χώρο. Αναμφισβήτητα, ο χώρος αυτός έγινε μια πλειονότητα χώρων· αναμφισβήτητα πλουτίστηκε ιδιαίτερα και αναμφισβήτητα, αυτή η γεωμετρία πού φαινόταν τόσο αυστηρή άλλοτε, επέτρεψε ν’ αντιληφθούν σωστά τα σφάλματα μέσα στο κρύσταλλο της. Την εξετάσαμε από τόσο κοντά ώστε εκεί όπου οι Έλληνες έβλεπαν ένα αξίωμα, της αποδίδουμε τώρα μια δωδεκάδα.
Καθένα από αυτά τα αξιώματα πού εισήγαγαν, γνωρίζουμε πώς μπορούμε να το υποκαταστήσουμε με κάποιο άλλο και να πετύχουμε μια συναφή γεωμετρία και κάποτε φυσικά χρησιμοποιήσιμη.
Αλλά σκεφθήτε τον νεωτερισμό πού υπήρξε αύτη η σχεδόν επίσημη μορφή και που είναι, μέσα στο γενικό της σχέδιο τόσο ωραία και τόσο καθαρή. Σκεφθήτε αυτή την εξαίρετη διαίρεση των στιγμών του Πνεύματος, αυτή την θαυμάσια τάξη όπου κάθε ενέργεια της λογικής είναι καθαρά τοποθετημένη, καθαρά διαχωρισμένη από τις άλλες· αυτό κάνει να σκεφτούμε την διάταξη των εκκλησιών, μηχανή στατική πού τα στοιχεία της είναι όλα ορατά και πού όλα τους διακηρύσσουν την λειτουργία τους.
Το μάτι εξετάζει το βάρος, το στήριγμα του βάρους, τα μέρη του βάρους, το πλήθος των μέσων ισορροπίας τους, το μάτι διαιρεί και διαπερνά χωρίς προσπάθεια αυτές τις μάζες τις σωστά υψωμένες που το κόψιμό τους το ίδιο και το σφρίγος προσαρμόζονται στο ρόλο τους και τον όγκο τους. Αυτές οι κολώνες, αυτά τα κιονόκρανα, αυτά τα επιστύλια, αυτά τα γείσα και οι υποδιαιρέσεις τους, και τα κοσμήματα που τα εξαίρουν λεπτομερειακά χωρίς ποτέ να ξεχειλίζουν από τις θέσεις τους και από τον σκοπό τους, με κάνουν να σκέφτομαι εκείνα τα μέλη της καθαρής επιστήμης, όπως την είχαν συλλάβει οι
Έλληνες: προσδιορισμοί, αξιώματα, λήμματα, θεωρήματα, πορίσματα, συμπεράσματα, προβλήματα.., δηλαδή η μηχανή του πνεύματος έγινε ορατή η αρχιτεκτονική η ίδια της πνευματικής δύναμης αποδόθηκε ολόκληρη - ο ναός που υψώθηκε στον χώρο χάρη στον Λόγο, αλλά ένας ναός πού μπορεί να υψώνεται στο άπειρο…»
Αυτά και άλλα πολλά ακόμη έγραψε ο Πωλ Βαλερύ και με τον μεστό λόγο του δίνει τη διάσταση του ανθρώπου της Ευρώπης (Homo Europeaus), ο οποίος κατά την άποψή του, δεν προσδιορίζεται από την φυλή, ούτε από τη γλώσσα, ούτε από τις συνήθειες, αλλά από τις επιθυμίες και την έκταση της θέλησης. Αυτόν τον ευρωπαίο κάποιοι σήμερα θέλουν να τον τσακίσουν, γιατί είναι καρφί στα μάτια τους.
Το ευρωπαϊκό πνεύμα, με αφετηρία τον Ελληνισμό, είναι πηγή ελευθερίας και δράσης. Είναι εργαλείο μεταμόρφωσης και προόδου. Είναι με άλλα λόγια ανατρεπτικός τρόπος ζωής. Από μόνος του λοιπόν, ο τρόπος αυτός προκαλεί τους ανθρώπους του ζόφου, του φανατισμού, της απύθμενης κακίας απέναντι στη γνώση. Έχει έτσι πολλούς εχθρούς η Ευρώπη. Ήρεμα και δημοκρατικά, ας τους δείξει ότι το γνωρίζει, τονίζοντας ποια είναι.
