του Ευάγγελου Βενιζέλου*
Είναι πολύ πιθανό το 2025 να καταγραφεί στην Ιστορία ως η χρονιά της κρίσης του δυτικού παραδείγματος. Το νέο στοιχείο είναι η εσωτερική αμφισβήτηση της Δύσης ως στρατηγικής οντότητας βασισμένης στην ευρωαμερικανική συμμαχία.
Τώρα ο πρόεδρος των ΗΠΑ αναδέχεται την ηγεσία της Δύσης μόνο υπό την προϋπόθεση ότι οι άλλοι εταίροι της Δύσης (κατά βάση Ε.Ε., Η.Β., Καναδάς, Αυστραλία, Ν. Ζηλανδία) αποδέχονται την αμερικανική αντίληψη περί εχθρού και κινδύνου και αναλαμβάνουν το κόστος της ασφάλειάς τους και το μερίδιο που τους αναλογεί ως προς την ασφάλεια της Δύσης. Κόστος που είναι αλήθεια ότι επωμίζονται έως τώρα σε δυσανάλογα μεγάλο ποσοστό οι ΗΠΑ. Η θεμελιώδης παραδοχή ότι η ασφάλεια της Ευρώπης είναι ζήτημα κοινού ευρωατλαντικού ενδιαφέροντος έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση.
Η ενότητα της Δύσης, ενότητα αντιλήψεων και στρατηγικών επιλογών, είναι μετά τον Β’ Π.Π. σταθερό σημείο αναφοράς για όλα τα μεγάλα γεωπολιτικά σχήματα που ίσχυσαν κατά τη μακρά αυτή περίοδο. Αυτά όμως ήδη έχουν ρευστοποιηθεί, με τελευταίο το μονοπολικό σχήμα που επικράτησε μετά την πτώση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού στις αρχές της δεκαετίας του ’90.
Αναδύονται ξανά σφαίρες επιρροής που μετατρέπουν τον κόσμο σε πολυπολικό, με τις ΗΠΑ να δείχνουν έτοιμες να αποδεχθούν το σχήμα αυτό, εφόσον οι ίδιες έχουν υπό τον πλήρη έλεγχό τους τη δική τους μεγάλη σφαίρα επιρροής, η οποία δεν έχει πλέον τα χαρακτηριστικά και τις ισορροπίες της Δύσης, που θεμελιώνονται στο ιστορικό, πολιτισμικό, αξιακό, οικονομικό και αμυντικό υπόβαθρό της.
Η διαχείριση των μεγάλων θεμάτων γίνεται από τον πρόεδρο των ΗΠΑ ενώ η Ε.Ε. και οι άλλοι δυτικοί εταίροι, συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου που έχει το προνόμιο των ιστορικών του σχέσεων με τις ΗΠΑ, αγωνίζονται να ενημερωθούν, να παρακολουθήσουν, να επηρεάσουν, να συμμετάσχουν, να διαφοροποιηθούν χωρίς να ενοχλήσουν ιδιαίτερα, να ανταποκριθούν σε νέες οικονομικές υποχρεώσεις έναντι των ΗΠΑ. Το σχήμα τελεί υπό διαμόρφωση αλλά πάντως είναι ριζικά διαφορετικό από αυτό που εμφανιζόταν πριν τις 20 Ιανουαρίου 2025, εν μέρει λόγω αδράνειας ή και προσχηματικά, παρότι τα δεδομένα άλλαζαν υποδόρια πριν αρχίσει η δεύτερη θητεία Τραμπ.
Τώρα πλέον οι όροι τίθενται ωμά. Δασμοί και μέτρα κάλυψης του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου των ΗΠΑ με καθέναν από τους δυτικούς συμμάχους, αύξηση των αμυντικών δαπανών όλων των Ευρωπαίων εταίρων, ανάληψη από τις χώρες-μέλη της Ε.Ε. της υποχρέωσης αγοράς αμερικανικού LNG. Παρ’ όλα όμως αυτά, οι μεγάλες επιλογές ως προς τη σχέση με την Κίνα, προφανώς τη Ρωσία, αλλά και χώρες όπως η Ινδία, θεωρούνται αποκλειστική αρμοδιότητα του προέδρου των ΗΠΑ, που δεν είναι διατεθειμένος να μοιραστεί με τους άλλους δυτικούς εταίρους το προνόμιο αυτό που θεμελιώνεται στην ισχύ της χώρας του και στον τρόπο που λειτουργεί το αμερικανικό πολιτικό και θεσμικό σύστημα.
Στο εσωτερικό μέτωπο, η φιλελεύθερη δημοκρατία, δηλαδή η αξιακή επικράτεια της Δύσης, δοκιμάζεται σκληρά και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Η θεσμική ισορροπία των ΗΠΑ, συμπεριλαμβανομένης της σχέσης ομοσπονδίας και πολιτειών και του ρόλου του Ανωτάτου Δικαστηρίου, δεν έχει μεγάλη σχέση με αυτό που περιέγραψε ο Τοκβίλ. Η Ευρώπη -ως Ε.Ε. αλλά και κάθε κράτος μέλος χωριστά- καλείται να συμβιβάσει το δημοσιονομικό κόστος των εύλογων κοινωνικών απαιτήσεων με την αύξηση του κόστους της άμυνάς της, γνωρίζοντας ότι αυτό είναι το πεδίο στο οποίο κρίνεται η ανθεκτικότητα της φιλελεύθερης δημοκρατίας και η ανεκτικότητά της απέναντι στους εχθρούς της.
Μέσα στο σκηνικό αυτό, η Ευρώπη καταβάλλει μεγάλο κόπο για να διαφυλάξει την ενότητά της. Τη διαπερνούν διαφορετικές ιστορικές εμπειρίες και αντιλήψεις για τον ρωσικό κίνδυνο και τις σχέσεις με την Κίνα, ανισότητες μεταξύ των κρατών-μελών ως προς την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών και το ενεργειακό κόστος, διαφορές ως προς τις αμυντικές δυνατότητες και την επιρροή στο πεδίο των διεθνών σχέσεων. Κατά βάθος είναι δύσκολο για τα περισσότερα κράτη-μέλη να απαντήσουν στο ιστορικό και στρατηγικό δίλημμα, αν πρώτη προτεραιότητά τους είναι η στρατηγική αυτονομία της Ε.Ε. ή η εταιρική σχέση τους με τις ΗΠΑ.
Πάντως, σίγουρα η εικόνα της Δύσης είναι πλέον διαφορετική από αυτήν που είχε η ίδια για τον εαυτό της και οι άλλοι μεγάλοι παίκτες για αυτήν. Το δυτικό παράδειγμα έχει αλλάξει μέσα σε έναν κόσμο που αναζητά τις νέες ισορροπίες του και σχήματα κατανόησης των αλλαγών που συντελούνται.
Όλα δε αυτά συμβαίνουν υπό την πίεση της κλιματικής κρίσης, της μεταβολής τεχνολογικού παραδείγματος μετά την είσοδο στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης και χωρίς πλέον το δυτικό κεκτημένο να διεκδικεί αυτονοήτως οικουμενική υπεροχή, καθώς έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση εσωτερικά.
Αυτό θα μπορούσε να είναι το προοίμιο μιας ανάλυσης για το πώς η Ελλάδα, με τις πολλαπλές περιφερειακές της ταυτότητες (ευρωπαϊκή, νατοϊκή, βαλκανική, μεσογειακή) και με την ιδιοσυστασία που διεκδικεί (βασική παράμετρος της οποίας είναι ότι για αυτήν το μείζον πρόβλημα ασφάλειας είναι η Τουρκία και όχι η Ρωσία ή η Κίνα), τοποθετείται μέσα στα νέα διεθνή συμφραζόμενα. Αυτή η συζήτηση πρέπει να διεξαχθεί εσωτερικά με όρους ιστορικής σοβαρότητας και πολιτικής συναίνεσης, αν θέλουμε να διαφυλάξουμε τα εθνικά συμφέροντα.
*Ο κ. Ευάγγελος Βενιζέλος είναι πρώην αντιπρόεδρος της Κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών, πρώην υπουργός Εθνικής Άμυνας, ομότιμος καθηγητής της Νομικής Σχολής ΑΠΘ.
