Η επιστροφή του «Μεγάλου Ασθενούς»

του Γιώργου Πρεβελάκη*  

Ο Ταγίπ Ερντογάν και οι οπαδοί του AKP φιλοδόξησαν να επαναφέρουν στην Τουρκία την αίγλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας – ένα όνειρο το οποίο εξέφρασε θεωρητικά ο Αχμέτ Νταβούτογλου. Για ένα διάστημα, τα σχέδια αυτά έμοιαζαν να πραγματοποιούνται. Ο «μετριοπαθής Ισλαμισμός», η συντηρητική επανάσταση του κυβερνώντος κόμματος, απέδιδε καρπούς. Η Τουρκία ακτινοβολούσε στον ισλαμικό κόσμο· η Δύση την αναγνώριζε ως πρότυπο για την πολιτικά και οικονομικά φιλελεύθερη μετεξέλιξη των μουσουλμανικών χωρών.

Η επιχείρηση «Πηγή Ειρήνης», η πρόσφατη εισβολή των τουρκικών στρατευμάτων στις κουρδοκρατούμενες περιοχές της Συρίας, σηματοδοτεί την οριστική αποτυχία της φιλοδοξίας αυτής. Η υπερήφανη ηγέτις ενός εκσυγχρονιζομένου μουσουλμανικού κόσμου, η Τουρκία, μετατρέπεται σε ένα νέο «Μέγα Ασθενή».

Κατά την περίοδο της παρακμής της, η Οθωμανική Αυτοκρατορία αντιμετωπιζόταν από τις Δυνάμεις ως ετοιμόρροπο οικοδόμημα. Ομως, η επικείμενη κατάρρευση έπρεπε να καθυστερήσει όσο το δυνατόν περισσότερο, ώστε να αποτραπούν τα επακόλουθα «τσουνάμια» κύματα. Ταυτοχρόνως προς την επιδίωξη αυτή, η κάθε Δύναμη προσπαθούσε να επωφεληθεί από την οθωμανική αδυναμία, αμέσως ή με την προοπτική της διάλυσης.

Η νεο-οθωμανική Τουρκία γνώρισε την πρώτη μεγάλη απογοήτευση με την Αραβική Ανοιξη η οποία απομάκρυνε τις περισσότερες αραβικές χώρες από την επιρροή της. Η αρχική αναπτυξιακή δυναμική τής οικονομίας σταδιακά εξανεμίζεται. Αναδύονται οι παλαιές θρησκευτικές και εθνοτικές διαιρέσεις τις οποίες, σε μεγάλο βαθμό, είχε συγκαλύψει το κεμαλικό εθνικιστικό αφήγημα. Επιπλέον, έχουν γίνει συνείδηση οι τεράστιες οικονομικές και πολιτισμικές διαφορές ανάμεσα στα παράλια και τις μεγάλες πόλεις αφενός και το εσωτερικό της Ανατολίας αφετέρου. Η νεο-οθωμανική «ερντογανική» Τουρκία στεγάζει μια πολυ-διασπασμένη κοινωνία. Το κουρδικό ζήτημα έχει αναχθεί σε ζωτική απειλή – κυρίως μετά τη στρατιωτική και εδαφική ενίσχυση του κουρδικού παράγοντα, λόγω της συμμαχίας των Κούρδων με τη Δύση και τον ρόλο τους εναντίον του ΙSIS. Ο τουρκικός εφιάλτης της συνθήκης των Σεβρών δεν εκλαμβάνεται πλέον ως εθνική παράνοια. Τέλος, οι εσωτερικές αντιφάσεις και οι ιδεοληψίες της Τουρκίας την οδήγησαν να διαρρήξει τις παλαιές δοκιμασμένες συμμαχίες της με τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ισραήλ. Προχώρησε, κατόπιν, σε ένα ιδιαζόντως αβέβαιο έδαφος, συνάπτοντας συγκυριακές συμμαχίες με τους ιστορικούς αντιπάλους της: το Ιράν και τη Ρωσία. ?Για την Τουρκία, η στρατιωτική επιχείρηση την περασμένη εβδομάδα ήταν αναπόφευκτη. Δεν μπορούσε να ανεχτεί μια συνεχή κουρδική ζώνη στα σύνορά της και, έτι χείρον, σε άμεση επαφή με τις κουρδοκρατούμενες επαρχίες της χώρας. Ομως, το τίμημα ήταν υψηλό. Η Τουρκία απομονώθηκε διπλωματικά, ήρθε αντιμέτωπη με τη σαθρότητα των νέων συμμαχιών της, άνοιξε νέα στρατιωτικά μέτωπα.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες συνειδητοποίησαν τις συνέπειες από μια ενδεχόμενη κατάρρευση του «Μεγάλου Ασθενούς» για τη σταθερότητα της ευρύτερης περιοχής. Ετσι, η Αμερική θυσίασε οριστικά τους Κούρδους και, ταυτοχρόνως, την αξιοπιστία της. Ομως, η σημερινή στάση δεν προδικάζει το μέλλον. Η εσωτερική αμερικανική πολιτική θέτει όρια στον γεωπολιτικό πραγματισμό. Τέλος, το Ιράν και η Ρωσία επωφελήθηκαν από την αναταραχή, για να αποσπάσουν πρόσθετα τεμάχια περιφερειακής επιρροής.

Ο παλαιός «Μέγας Ασθενής» δεν επεβίωσε. Η πτώση του είχε φοβερές συνέπειες για τους πληθυσμούς των Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου. Ισως ο νέος «Μέγας Ασθενής» βρει τρόπο να υπερβεί τις αντιφάσεις του. Οι πρόσφατες εξελίξεις, πάντως, δεν εμπνέουν αισιοδοξία.

*καθηγητής Γεωπολιτικής στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης

**πρώτη δημοσίευση: ’’Helioskiosk’’