Ο χρόνος του δικαίου

του Κώστα Μποτόπουλου*

Υπάρχουν δικαστικές αποφάσεις που διαμορφώνουν τη ζωή των πολιτών, άρα δίνουν νόημα στη Δημοκρατία, «νομιμοποιώντας» επιλογές της εξουσίας και γεφυρώνοντας τις διαφωνίες σχετικά με τον τρόπο που στάσεις, συνήθειες, ήθη γίνονται, ή δεν γίνονται, αποδεκτά από τις οργανωμένες κοινωνίες. Μια τέτοια ιστορική απόφαση ήταν αυτή που εξέδωσε στις 15 Ιουνίου το αμερικανικό Ανώτατο Δικαστήριο: κρίνοντας παράνομη την απόλυτη εργαζομένων λόγω ομοφυλοφιλίας, αμφιφυλίας ή αλλαγής φύλου έσπασε μια σειρά από ταμπού, το βασικότερο ίσως από τα οποία έχει να κάνει με τον τρόπο ερμηνείας του δικαίου.

Φυσικά πρόκειται κατ’ αρχάς για μια νίκη της ελευθερίας προσωπικής επιλογής και αυτοπροσδιορισμού, μια νίκη της σκέτης ελευθερίας. Δεν υπάρχει, και δεν επιτρέπεται να υπάρχει, κανένας συσχετισμός των συνθηκών εργασίας, κυρίως δε του δικαιώματος στην εργασία, με τον σεξουαλικό προσανατολισμό των ατόμων. Ο νόμος που το καθιέρωνε αυτό στις ΗΠΑ δεν κρίθηκε αντισυνταγματικός, παρότι αυτό θα ήθελε η κυβέρνηση Τραμπ που παρέπεμψε την υπόθεση στο Ανώτατο Δικαστήριο ισχυριζόμενη ότι ο ομοσπονδιακός νόμος (Civil Rights Act), όταν ψηφίστηκε, το 1964, δεν είχε «πρόθεση να περιλάβει» στο προστατευτικό της πλαίσιο άτομα με «διαφορετικό» σεξουαλικό προσανατολισμό. Η σκέψη αυτή δεν είναι τόσο παράλογη όσο ακούγεται σε μη αμερικανικά και μη νομικά αυτιά. Προέρχεται από μια σχολή ερμηνείας με αρκετή επιρροή, που ονομάζεται «καταβολική» (originalist), οφείλεται κατά κύριο λόγο στον ανώτατο δικαστή Antonin Scalia και στηρίζεται στη μη αλλοίωση των θεμελιωδών κειμένων μέσα στον χρόνο: το αμερικανικό Σύνταγμα θα πρέπει να ερμηνεύεται με βάση αυτά που ίσχυαν στις καταβολές του, δηλαδή αυτά που πίστευαν και ψήφισαν οι δημιουργοί του (οι Founding Fathers), στα τέλη του 18ου αιώνα, ή τότε που προστέθηκαν οι διάφορες Τοπολογίες, οι δε δικαστές οφείλουν να αποφεύγουν τον πειρασμό να περνούν αυτές τις αρχές και αυτές τις διατάξεις μέσα από την κρησάρα της σημερινής πραγματικότητας και της εξέλιξης των πολιτικών και κοινωνικών ηθών.

Με αυτή τη «λογική», υπέρ της οποίας πάλεψε ο Scalia καθ’ όλην τη διάρκεια της τριακονταετούς υπηρέτησής του στο Ανώτατο Δικαστήριο (1986- 2016), το αμερικανικό Σύνταγμα αποδέχεται και νομιμοποιεί τη θανατική ποινή και την κατοχή όπλων από τους πολίτες, όχι όμως την άμβλωση και τους γάμους μεταξύ ανθρώπων του ίδιου φύλου. Πρόκειται, όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, για μια αντιδραστική θεωρία καλυμμένη με- διάτρητο- νομικό ένδυμα, που άφησε όμως βαθύ ίχνος: σε κάποιες περιπτώσεις δεν έγινε δεκτή (ο γάμος μεταξύ ομοφυλοφίλων κρίθηκε νόμιμος από το Ανώτατο Δικαστήριο το 2015) αλλά διαμόρφωσε άλλες (με χαρακτηριστικότερες την οπλοκατοχή και το πολιτικό χρήμα).

Με την προϊούσα πολιτικοποίηση, στην πραγματικότητα κομματικοποίηση, του Ανώτατου Δικαστηρίου, και τον διορισμό δυο υπερσυντηρητικών δικαστών από τον πρόεδρο Τραμπ, γεννήθηκε μεγάλος φόβος για αντιδραστική στροφή, αλλαγή στάσης σε μεγάλα ζητήματα και δικαίωση στην πράξη της «καταβολικής» θεωρίας. Με την προχθεσινή απόφαση, το Δικαστήριο έδειξε ότι μπορεί να αντισταθεί και στις προεδρικές επιθυμίες και στα ανιστόρητα ερμηνευτικά σχήματα. Ο δικαστής Gorsuch, ένας από τους δύο εκλεκτούς του Τραμπ, συνέταξε τη γνώμη της πλειοψηφίας (6-3) ξεκαθαρίζοντας ότι οι «νομοθέτες» (της εποχής του Λίντον Τζόνσον) «μπορεί να μην φαντάζονταν» όλες τις συνέπειες του νόμου τους, αλλά, σήμερα, αρκεί το γεγονός ότι ο νόμος απαγορεύει διακρίσεις με βάση το φύλο, έστω και αν δεν αναφέρει τον σεξουαλικό προσανατολισμό. Με άλλα λόγια: οι νομικές έννοιες δεν είναι στατικές. Ελευθερία σημαίνει και συναρμογή με την πραγματικότητα. Τελικά ο χρόνος του δικαίου, ακόμη και στην τόσο ιδιαίτερη Αμερική, δεν μπορεί να είναι άλλος από τον χρόνο της ζωής.

*συνταγματολόγος