του James Pennington*
Η κυκλική οικονομία είναι ένα σύστημα που στοχεύει στην καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των υλικών, στην επαναχρησιμοποίηση των προϊόντων, καθώς και στο σχεδιασμό τους ώστε να ανακυκλώνονται στην οικονομία, μειώνοντας τα απόβλητα. Αποτελεί επίσης ζωτικό πυλώνα της ενεργειακής μετάβασης.
Πάνω από το 70% του παγκόσμιου ΑΕΠ καλύπτεται πλέον από τον στόχο για μηδενικές εκπομπές, με πολλές προηγμένες οικονομίες να στοχεύουν στην απεξάρτηση από τον άνθρακα έως το 2050 και την Κίνα να δεσμεύεται για το 2060.
Ο μετασχηματισμός του οικονομικού μας συστήματος αποτελεί μια τρομακτική πρόκληση και ταυτόχρονα μια πρωτοφανή ευκαιρία.
Το να πλησιάσουμε το καθαρό μηδέν μέχρι το 2050 σημαίνει να πετύχουμε κάτι που φαίνεται αδιανόητο, όπως η πλήρης κατάργηση της μηχανής εσωτερικής καύσης ή η προσθήκη του ισοδύναμου του μεγαλύτερου ηλιακού πάρκου στον κόσμο κάθε μέρα.
Για την υποστήριξη και την κλιμάκωση αυτών των προσπαθειών, η ταχύτητα θα είναι το ζητούμενο - ιδίως δεδομένης της περσινής έκθεσης για το κλίμα από τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) που επιβεβαιώνει ότι απαιτείται επείγουσα δράση για να σταματήσει η άνοδος της παγκόσμιας θερμοκρασίας πάνω από 1,5°C και 2°C. Για την ταχεία ανάπτυξη της ενεργειακής υποδομής που χρειάζεται ο κόσμος, η κυκλική οικονομία θα διαδραματίσει ζωτικό ρόλο με τρεις κυρίως τρόπους.
1. Η ανακύκλωση μπορεί να διατηρήσει κρίσιμα υλικά
Η ενεργειακή μετάβαση εξαρτάται από τη στροφή προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, με στροφή από το φυσικό αέριο και το πετρέλαιο προς την ηλιακή, την αιολική ενέργεια, το υδρογόνο, τη γεωθερμία ή άλλες τεχνολογίες μηδενικών εκπομπών που υποστηρίζονται από μπαταρίες.
Όμως η μετάβαση σε αυτές τις τεχνολογίες πυροδοτεί τεράστια ζήτηση για τα κρίσιμα ορυκτά που απαιτούνται - όπως το λίθιο, το κοβάλτιο και οι σπάνιες γαίες.
Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας (ΔΟΕ), η μετάβαση στο «καθαρό μηδέν» έως το 2040 θα απαιτήσει εξαπλασιασμό των εισροών σε ορυκτά έως το 2040. Η ζήτηση είναι ήδη στα ύψη - η τιμή του λιθίου τον Φεβρουάριο του 2021 έφτασε στο ιστορικό υψηλό των 50.000 δολαρίων ανά τόνο από 10.000 δολάρια πριν από μόλις ένα χρόνο.
Η απόκτηση αυτών των υλικών αποκλειστικά μέσω της εξόρυξης παρουσιάζει προκλήσεις βιωσιμότητας. Για παράδειγμα, η διαδικασία εξόρυξης νεοδυμίου, ενός μετάλλου σπάνιων γαιών που χρησιμοποιείται σε πολλούς ηλεκτρικούς κινητήρες και γεννήτριες είναι ιδιαίτερα ρυπογόνα.
Τα υλικά αυτά παρουσιάζουν επίσης δυνητικές προκλήσεις για την ενεργειακή ασφάλεια στην Ευρώπη. Η ΕΕ προμηθεύει σήμερα μόνο το 1% των πρώτων υλών που απαιτούνται για βασικές τεχνολογίες όπως η αιολική ενέργεια, οι μπαταρίες λιθίου, τα φωτοβολταϊκά πυριτίου και οι κυψέλες καυσίμου.
Η κυκλική οικονομία μπορεί να μειώσει την εξάρτηση από την εξόρυξη και να διασφαλίσει τη μακροπρόθεσμη χρήση αυτών των υλικών, εάν εφαρμοστεί σταδιακά. Η ανακύκλωση θα μπορούσε να συμβάλει στην ανάκτηση μετάλλων από τους σχεδόν 60 εκατομμύρια τόνους smartphones, φορητών υπολογιστών, σκληρών δίσκων και πολλών άλλων ηλεκτρονικών συσκευών. Επί του παρόντος, μόνο το 1% του νεοδυμίου ανακυκλώνεται και άλλα μέταλλα στα ηλεκτρονικά που αποτελούν κλειδί για τη μετάβαση (ταντάλιο, λίθιο, κοβάλτιο και μαγγάνιο) παρουσιάζουν επίσης χαμηλά ποσοστά ανακύκλωσης.
Ορισμένες εταιρείες προχωρούν σε αυτό το θέμα. Πολλές από τις πρωτοβουλίες για την ανακύκλωση αυτών των υλικών βασίζονται στον εξοπλισμό πληροφορικής. Τα συστήματα που εφαρμόζονται σήμερα για την ανακύκλωση των smartphones μπορεί αργότερα να είναι αποτελεσματικά για τις ανεμογεννήτριες και άλλο εξοπλισμό.
2. Χρήση κυκλικών υλικών με χαμηλές εκπομπές άνθρακα
Για να πλησιάσουμε το καθαρό μηδέν, η καθαρή τεχνολογία - όπως τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα ή ο εξοπλισμός ενεργειακής μετάβασης, θα πρέπει να κατασκευάζεται από υλικά μηδενικών εκπομπών, καθώς και να μην παράγει εκπομπές κατά τη χρήση τους. Αυτό θα αποτελέσει σημαντική πρόκληση. Σύμφωνα με μελέτη του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, μέχρι το 2040, όταν τα περισσότερα οχήματα προβλέπεται να είναι ηλεκτρικά, τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή τους θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν το 60% των συνολικών εκπομπών κατά τη διάρκεια της ζωής τους, σε αντίθεση με το 18% το 2020.
Στην πραγματικότητα, οι εκπομπές που παράγονται από την παραγωγή όλων των υλικών παγκοσμίως έχουν υπερδιπλασιαστεί τα τελευταία 20 χρόνια. Πρόσφατη μελέτη του UNEP εκτιμά ότι πρόκειται για 5 δισεκατομμύρια τόνους ισοδύναμου διοξειδίου του άνθρακα το 1995, σε πάνω από 11 δισεκατομμύρια τόνους το 2015, που φτάνουν περίπου το ένα πέμπτο όλων των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
Η κυκλική οικονομία μπορεί να αποτελέσει πηγή υλικών με χαμηλές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Για παράδειγμα, το ανακυκλωμένο αλουμίνιο εκπέμπει έως και 95% λιγότερο διοξείδιο του άνθρακα από ό,τι το αλουμίνιο. Η δημιουργία υποδομών ενεργειακής μετάβασης από δευτερογενή υλικά θα βοηθήσει τη μετάβασή μας στο καθαρό μηδέν.
3. Σχεδιάζοντας κυκλικά συστήματα
Η δημιουργία μιας πραγματικά βιώσιμης ενεργειακής μετάβασης σημαίνει να λαμβάνουμε υπόψη την κυκλική οικονομία στο στάδιο του σχεδιασμού.
Πρέπει να εγκαταστήσουμε τεράστιες ποσότητες ανανεώσιμης ενέργειας τις επόμενες δεκαετίες. Ωστόσο, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2030, η πρώτη γενιά ηλιακών συστημάτων θα τεθεί εκτός λειτουργίας. Το 2050, τα πτερύγια των ανεμογεννητριών θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν 43 εκατομμύρια τόνους αποβλήτων.
Επομένως, τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή να σκεφτούμε πώς αυτά τα προϊόντα σχεδιάζονται για μεγαλύτερη διάρκεια ζωής, εύκολη αποσυναρμολόγηση και ανακύκλωση - και πώς δημιουργούμε και λειτουργούμε τα συστήματα για την αντιμετώπιση των αποβλήτων. Με το σωστό σχεδιασμό και προσοχή, τα πάνελ που θα τεθούν εκτός λειτουργίας το 2030 μπορούν να γίνουν τα νέα πάνελ που θα εγκατασταθούν το 2031.
Οι εταιρείες έχουν αρχίσει να το θέτουν αυτό σε εφαρμογή. Για παράδειγμα, η Siemens Gamesa ανακοίνωσε πρόσφατα το πρώτο πλήρως ανακυκλώσιμο πτερύγιο ανεμογεννήτριας στον κόσμο. Η ρητίνη που χρησιμοποιείται στα πτερύγια επιτρέπει τον εύκολο διαχωρισμό των διαφόρων υλικών στο τέλος της διάρκειας ζωής του πτερυγίου, επιτρέποντας την ανακύκλωση των συστατικών υλικών. Η κινεζική εταιρεία κατασκευής ηλεκτρικών οχημάτων BYD ισχυρίζεται επίσης ότι η απλούστερη χημεία της μπαταρίας και το μεγάλο μέγεθος των κυψελών της επιτρέπει την ευκολότερη ανακύκλωση.
Ένα άλλο κρίσιμο μέρος του κυκλικού σχεδιασμού είναι η παράταση της διάρκειας ζωής. Θα πρέπει να κατασκευάζουμε ανθεκτικά προϊόντα σχεδιασμένα να επαναχρησιμοποιούνται για άλλες χρήσεις. Οι μεταχειρισμένες μπαταρίες αυτοκινήτων που δεν μπορούν πλέον να κρατήσουν επαρκή φόρτιση για την εμβέλεια που απαιτείται σε ένα μηχανοκίνητο όχημα εξακολουθούν να έχουν υπολειμματική χωρητικότητα 60-80% και μπορούν να χρησιμοποιηθούν αποτελεσματικά σε άλλες εφαρμογές που απαιτούν χαμηλότερη απόδοση - όπως η σταθερή αποθήκευση ενέργειας για την υποστήριξη του δικτύου.
Αυτό συμβαίνει ήδη. Το γήπεδο του ολλανδικού ποδοσφαιρικού συλλόγου Ajax χρησιμοποίησε μεταχειρισμένες μπαταρίες Nissan leaf για να δημιουργήσει μια μονάδα αποθήκευσης ισοδύναμη με την ενέργεια που χρησιμοποιούν 7.000 σπίτια σε μία ώρα. Αυτό επιτρέπει στον σύλλογο να αποθηκεύει ενέργεια τις ηλιόλουστες ημέρες, η οποία τροφοδοτεί το γήπεδο στους βραδινούς αγώνες, καθώς και να υποστηρίζει το τοπικό δίκτυο.
Ο κυκλικός σχεδιασμός μπορεί να δημιουργήσει πολύτιμες οικονομικές ευκαιρίες. Η Global Battery Alliance προβλέπει ότι η αγορά μπαταριών δεύτερης χρήσης θα μπορούσε να αυξηθεί σε 4 δισεκατομμύρια δολάρια έως το 2030, υπό την προϋπόθεση ότι θα υπάρχουν πιο ευέλικτα συστήματα διαχείρισης ενέργειας.
Η ώρα για δράση είναι τώρα
Η ενεργειακή μετάβαση επιταχύνεται επιτέλους. Και στον πυρήνα της βρίσκεται η απομάκρυνση από την καύση ορυκτών καυσίμων προς ένα σύστημα που χρησιμοποιεί ένα πολύ ευρύτερο φάσμα πρώτων υλών για την κάλυψη των ενεργειακών μας αναγκών.
Η κυκλική οικονομία πρέπει να ενσωματωθεί στην ενεργειακή μετάβαση από το σχεδιασμό της, ώστε να διασφαλιστεί ότι ο κόσμος θα έχει βιώσιμη προμήθεια πρώτων υλών. Αυτό θα απαιτήσει συντονισμένη δράση από τις εταιρείες και τις ρυθμιστικές αρχές.
Οι εταιρείες που χρησιμοποιούν κρίσιμα υλικά στα προϊόντα τους πρέπει να προλάβουν το θέμα. Χρειάζονται μια στρατηγική κυκλικής οικονομίας, για να δώσουν προτεραιότητα στα βασικά υλικά και να θέσουν στόχους και μετρήσιμους καίριους δείκτες απόδοσης (KPI). Πρέπει να σκεφτούν το τέλος της ζωής ενός προϊόντος από την αρχή της ζωής του. Και να σκεφτούν το ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν στην παράταση της ζωής του προϊόντος ή στη δημιουργία μιας αντίστροφης αλυσίδας εφοδιασμού για την επιστροφή του προϊόντος.
Οι εταιρείες που εξορύσσουν κρίσιμα υλικά έχουν την ευκαιρία να προχωρήσουν από το να είναι μια εταιρεία εξόρυξης στο να γίνουν πάροχοι υλικών και υπηρεσιών υλικών. Αυτό θα μπορούσε να περιλαμβάνει τον πειραματισμό με μοντέλα μίσθωσης (όπου η εταιρεία συνεχίζει να κατέχει τα υλικά των προϊόντων) ή να επενδύει σε δυνατότητες ανακύκλωσης.
Οι κυβερνήσεις πρέπει να αναγνωρίσουν τα κρίσιμα υλικά ως βασικό πυλώνα της ενεργειακής ασφάλειας κατά τις επόμενες δεκαετίες. Θα πρέπει να θέσουν σε εφαρμογή εθνικά σχέδια, να αξιολογήσουν και να μετριάσουν τους οικονομικούς κινδύνους και να κατασκευάσουν εργοστάσια ανακύκλωσης παράλληλα με εργοστάσια μπαταριών. Έξυπνες ρυθμίσεις, οι οποίες ενθαρρύνουν την επιστροφή προϊόντων, την ανακύκλωση και την αντιστροφή των αλυσίδων εφοδιασμού, θα μπορούσαν να έχουν σημαντικό αντίκτυπο και μπορούν να δοκιμαστούν σήμερα στα παλιά ηλεκτρονικά μας είδη.
Οι επενδυτές μπορούν να εντοπίσουν ευκαιρίες για επενδύσεις σε νέες δυνατότητες ανακύκλωσης, καθώς και να προσφέρουν στους πελάτες τους χρηματοοικονομικά προϊόντα που επιτρέπουν νέα επιχειρηματικά μοντέλα - όπως το προϊόν ως υπηρεσία ή η χρηματοδοτική μίσθωση (όπου οι εταιρείες παίρνουν πίσω προϊόντα και υλικά στο τέλος της ζωής τους). Το επιχειρηματικό κεφάλαιο πρέπει να αναζητήσει μερικές από τις πιο υποσχόμενες νεοφυείς επιχειρήσεις που εργάζονται πάνω στα δύσκολα τεχνικά προβλήματα της αλυσίδας αξίας της ανακύκλωσης.
Καθώς εισερχόμαστε σε μια κρίσιμη φάση για τον περιορισμό της κλιματικής αλλαγής, η ώρα για δράση είναι τώρα για όλους τους κλάδους και τους ενδιαφερόμενους φορείς. Ο σχεδιασμός της κυκλικής οικονομίας στην ενεργειακή μετάβαση θα μας επιτρέψει να κινηθούμε ταχύτερα για να φτάσουμε στο καθαρό μηδέν.
*Αναπληρωτής Διευθυντής, Επικεφαλής για την κυκλική οικονομία, Deloitte
**πρώτη δημοσίευση: www.weforum.org
