του Γεώργιου Πρεβελάκη*
Το “ουκρανικό” παραλληλίζεται με την πτώση του τείχους του Βερολίνου- το γεγονός που άλλαξε τον κόσμο. Η κοσμοϊστορική αυτή αλλαγή, όμως, δεν προκλήθηκε αιφνιδίως το 1989. Ο θάνατος του Μάο, η ιρανική επανάσταση, η εμπλοκή της Σοβιετικής Ένωσης στο Αφγανιστάν, η εκλογή της Θάτσερ και του Ρέιγκαν, το Τσερνομπίλ και η Περεστρόϊκα είχαν προετοιμάσει τον μετασχηματισμό. Η πτώση του τείχους λειτούργησε απλώς ως καταλύτης. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία φαίνεται να λειτουργεί επίσης ως καταλύτης. Η Ανθρωπότητα αλλάζει εποχή.
Στο κλασικό δίλημμα “ελευθερία ή σταθερότητα”, το 1989 η Ανθρωπότητα επέλεξε την ελευθερία, τα αγαθά της οποίας κυριάρχησαν επί μία τριακονταετία. Προφανής έκφανση υπήρξε η ανεμπόδιστη κυκλοφορία. Μετά το 1989, άνθρωποι, εμπορεύματα, αγαθά, κεφάλαια, πληροφορίες και ιδέες κυκλοφορούσαν με αύξουσα ταχύτητα. Η λειτουργία των κρατικών συνόρων υποβαθμίστηκε και, συνεπακολούθως, το κύρος των κρατικών θεσμών. Η ατομική ελευθερία βάρυνε περισσότερο από την εθνική κυριαρχία.
Νεοφιλελευθερισμός και Παγκοσμιοποίηση εξέφρασαν αυτή την αναβάθμιση, με εντυπωσιακά οικονομικά αποτελέσματα. Οι ανεπτυγμένες χώρες έζησαν μια μακρά περίοδο καταναλωτικής ευμάρειας.
Τα τελευταία χρόνια βιώνουμε τις αρνητικές της συνέπειες. Η ανεξέλεγκτη κυκλοφορία προκάλεσε πολλαπλή αποσταθεροποίηση. Η χρηματοπιστωτική κρίση προέκυψε από την απουσία φραγμών και ελέγχων, με αποτέλεσμα οι τοπικές κρίσεις να εξαπλώνονται ταχύρρυθμα σε παγκόσμια κλίμακα. Η υγειονομική κρίση γενικεύθηκε από την αθρόα κυκλοφορία των ατόμων. Η περιβαλλοντική κρίση σχετίζεται άμεσα με την παγκόσμια διάδοση του δυτικού καταναλωτικού προτύπου. Τέλος, η τρέχουσα γεωπολιτική κρίση εγγράφεται σαφώς στην αμφισβήτηση της εθνικής κυριαρχίας.
Σε όλες αυτές τις κρίσεις, η Δύση διαπίστωσε τα αρνητικά της υπερ-ελευθερίας. Η πανδημία απεκάλυψε την ανάγκη να διαθέτει κάθε κράτος όχι μόνον επαρκή αποθέματα από υγειονομικό υλικό, αλλά και την ικανότητα να το παράγει. Η ενεργειακή εξάρτηση από τη Ρωσία έδειξε πώς η στενά οικονομική λογική δημιουργεί σοβαρές γεωπολιτικές δεσμεύσεις. Η ελεύθερη κυκλοφορία των πληροφοριών διευκολύνει τον κυβερνοπόλεμο και την παραπληροφόρηση. Η εκμετάλλευση της οικονομικής ελευθερίας από την Κίνα έφτιαξε έναν απειλητικό αντίπαλο. Τέλος, η οικονομική ανάπτυξη χωρίς γεωγραφικούς περιορισμούς οδήγησε σε έντονες ανισότητες. Οι πολιτικές συνέπειες απειλούν ακόμη και τις αναπτυξιακές προοπτικές τις οποίες υποτίθεται ότι υπηρετεί η οικονομική ελευθερία.
Η ουκρανική κρίση συνιστά την καμπή η οποία ωθεί οριστικά τη Δύση και, γενικότερα, την Ανθρωπότητα προς την αναζήτηση σταθερότητας, προς τον περιορισμό της κυκλοφορίας. Τα σύνορα επανεδραιώνονται.
Έτσι ελπίζεται ότι θα αντιμετωπιστούν πολιτικο-οικονομικά προβλήματα, όπως οι ανισότητες· πολιτικο-κοινωνικά, όπως οι μεταναστεύσεις· πολιτικο-ιδεολογικά, όπως η παραπληροφόρηση ή οι ανατρεπτικές ιδεολογίες. Στοιχεία διαχωρισμού διαφαίνονται ήδη. Τα προπαγανδιστικά media της Ρωσίας, RT και Sputnik, αποκλείστηκαν από τον επικοινωνιακό χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο χρηματοπιστωτικός χώρος βαίνει προς διάσπαση. Ο χώρος του διαδικτύου είναι ήδη οροθετημένος από την Κίνα. Η Ευρώπη σπεύδει να αναδιαρθρώσει τα δίκτυα φυσικού αερίου. Η οικονομική και η ιδεολογική Γεωγραφία του κόσμου διασπάται σύμφωνα με γεωπολιτικές αναγκαιότητες, μετά από τη μακρά ενοποιητική περίοδο την οποία ενέπνευσαν οικονομιστικά ιδεολογήματα.
Ο Νεοφιλελευθερισμός και η Παγκοσμιοποίηση, κυρίαρχα χαρακτηριστικά, κλονίζονται. Η de facto αυτή αμφισβήτηση συνοδεύει μια νέα οργάνωση της Ανθρωπότητας. Η Γεωοικονομία παύει να είναι ο καθοριστικός παράγων· η Γεωπολιτική αποκτά αυξημένο ρόλο. Τείνουν να διαμορφωθούν μεγάλα περιφερειακά συστήματα με εσωτερική οικονομική συνοχή, διασυνδεδεμένα αμυντικά συστήματα, κλειστά δίκτυα πληροφόρησης και διαφέρουσες ιδεολογίες.
Πώς θα είναι ο ανασυγκροτούμενος κόσμος; Εξαρτάται πώς θα κινηθεί το γεωπολιτικό εκκρεμές. Αν η μετακίνηση προς τη σταθερότητα δεν υπερ-αμφισβητήσει την ελευθερία και την κυκλοφορία, ενδέχεται να αμβλυνθούν οι καταστροφικές υπερβολές. Αν η κίνηση υπερβεί τα όρια, ελλοχεύουν μείζονες κίνδυνοι. Η ανεξέλεγκτη πορεία προς τη σταθερότητα, η άρνηση της κυκλοφορίας, συνεπάγεται βαρύτατες απειλές- ιδιαίτερα σε μιαν Ανθρωπότητα πυρηνικά εξοπλισμένη.
*Ομότιμος Καθηγητής Γεωπολιτικής, Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris 1), Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Ελλάδας στον ΟΟΣΑ
