Διακόσια χρόνια μετά

Του Θάνου Βερέμη*

Οι αρχιτέκτονες του ελληνικού έθνους- κράτους ήταν μια μειοψηφία διανοουμένων της μεσαίας τάξης όπως άλλωστε και σε όλα τα αναδυόμενα έθνη- κράτη της Ευρώπης του 19ου αιώνα. Το μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού παρέμενε προσηλωμένο στη θρησκεία και τον παραδοσιακό τρόπο ζωής, που λίγο είχε να κάνει με τον διαφωτισμό του Ρήγα, του Κοραή ή του Ανώνυμου της <<Ελληνικής Νομαρχίας>>. Αυτούς και πολλά ακόμα για το έθνος του, ο λαός θα μάθαινε αργότερα στο ενιαίο σχολείο του ελληνικού κράτους.

Ο Κοραής είχε θεωρήσει την εθνωφελή εκπαίδευση που θα απάλλασσε τους Έλληνες από τη δεισιδαιμονία, τη βαρβαρότητα και τη δουλοπρέπεια- όλα προϊόντα της οθωμανικής κυριαρχίας- προϋπόθεση για την ελευθερία τους, όχι προϊόν της, όπως έλεγε. Όμως η ιστορία είναι γεμάτη εκπλήξεις. Έτσι, το ελληνικό έθνος- κράτος υπήρξε η μεγαλύτερη καινοτομία μιας Επανάστασης που απέβλεπε, κατά τον Κοραή, στην <<ανακαίνιση>> και <<αποκατάσταση>> κάποιου πολιτισμού που είχε υπάρξει στην ίδια γη τουλάχιστον 18 αιώνες πριν από την ελληνική παλιγγενεσία. Αντί της <<αποκατάστασης>>, γεννήθηκε ένα έθνος- κράτος που παρά την καθυστέρηση του πληθυσμού του, ήταν κι αυτό γνήσιο τέκνο του Διαφωτισμού, όσο και οι ΗΠΑ, η Γαλλία και ό,τι ακολούθησε στην Ευρώπη με καθυστέρηση κατά τον 19ο αιώνα.

Η ανεξαρτησία από τους Οθωμανούς ήρθε τόσο χάρη στην ανάμειξη των Μεγάλων Δυνάμεων για να σταματήσει ο πόλεμος που απέβαινε εις βάρος των Ελλήνων όσο και επειδή οι επαναστάτες έδειξαν, ιδιαίτερα στην πολιορκία του Μεσολογγίου, εγκαρτέρηση και ηρωισμό που συγκίνησε τους Ευρωπαίους.

Η ανεξαρτησία αποδόθηκε σε λιγότερες περιοχές από εκείνες που είχαν εξεγερθεί και οι περισσότεροι Έλληνες αφέθηκαν έξω από το πρώτο βασίλειο που αριθμούσε μόνο 750.000 κατοίκους.

Το ελληνικό εθνικό κίνημα είχε αναπτυχθεί κατά το παρελθόν τόσο στην κυρίως Ελλάδα όσο και στη διασπορά της Ευρώπης και της Ρωσίας.

Εώς το 1822, οι επαναστάτες είχαν καταφέρει να αντιμετωπίσουν τους μισθοφόρους του Σουλτάνου πετυχαίνοντας σημαντικές νίκες στο πεδίο. Κατάφεραν ακόμα, παρά τις ατελείωτες έριδες ανάμεσά τους, να συγκαλέσουν εθνοσυνέλευση και να εκπονήσουν τον Ιανουάριο του 1822 τον πρώτο τους καταστατικό χάρτη.

Το λάθος των Οθωμανών υπήρξε ότι άφησαν την περιφρόνησή τους προς τους ραγιάδες να υπαγορεύσει τις στρατηγικές τους αποφάσεις. Και πρώτα από όλα να παραδώσουν την Εκκλησία στα χέρια των επαναστατών εκτελώντας τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ και κάμποσες δεκάδες ιεραρχών.

Βέβαια, ο ελληνικός εμφύλιος που ακολούθησε δεν ήταν δυστύχημα αλλά φυσικό επακόλουθο της κατακερματισμένης ελληνικής κοινωνίας. Η οικογενειοκρατική εκείνη κοινωνία και ο έντονος τουρκισμός στάθηκαν εμπόδια στη σύγκλιση και την ομοψυχία των Ελλήνων. Οι φατρίες και τα πελατειακά δίκτυα, έτεμναν κάθετα την κοινωνική διαστρωμάτωση. Διακόσια περίπου χρόνια αργότερα, κάποια από τα χαρακτηριστικά αυτά μας ταλαιπωρούν ακόμα.

*Ομότιμος Καθηγητής ΕΚΠΑ