Ο πολίτης ως εργαλείο

του Χρίστου Αλεξόπουλου 

Ο πολίτης στην αρχαιότητα και πιο συγκεκριμένα στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, εξέφραζε την ελεύθερη βούληση στις δημοκρατικές διαδικασίες εκείνης της εποχής με την συμμετοχή του και την κριτική προσέγγιση της πραγματικότητας στα στενά όρια, που είχε εκείνη την ιστορική περίοδο.

Στην σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας και της υψηλού βαθμού αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης των κοινωνιών, της ύπαρξης υπερεθνικών μορφωμάτων (όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση) και της μεγάλης ταχύτητας της δυναμικής της εξέλιξης με αποτέλεσμα τον διαρκή μετασχηματισμό των δεδομένων, σε συνδυασμό με τον «βομβαρδισμό» των κοινωνιών με πληροφορίες για το γίγνεσθαι από το εθνικό μέχρι το ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, ο πολίτης, ως μεμονωμένο άτομο, είναι πολύ δύσκολο έως απαγορευτικό να λειτουργεί ως ατομικό ή συλλογικό υποκείμενο και να εκφράζει την ελεύθερη βούληση του.

Δεν πληρούνται οι προϋποθέσεις και αναγκαστικά δρα ως «ενεργούμενο», ενώ παράλληλα εργαλειοποιείται στο πλαίσιο των διαφόρων ρόλων, που διεκπεραιώνει στα κοινωνικά συστήματα και κυρίως στην δημοκρατική λειτουργία του ως πολίτης. Ουσιαστικά η έκφραση της ελεύθερης βούλησης μετατρέπεται σε διαδικαστική παράμετρο της πολιτικής λειτουργίας.

Συγκεκριμένα ως άτομο δεν διαθέτει τα μεθοδολογικά εργαλεία για να αναλύει και να κατανοεί την σύνθετη παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα και μάλιστα σε συνθήκες διαρκούς μετασχηματισμού του συνόλου των διαστάσεων (οικονομική, πολιτική, πολιτισμική κ.λ.π.), που έχουν οι δραστηριότητες των κοινωνιών, οι οποίες επηρεάζονται μεταξύ τους και η πορεία της μιας εξαρτάται από τις επιλογές των υπολοίπων (π.χ. ανάλυση και κατανόηση των αιτίων της μαζικής μετακίνησης πληθυσμών, τα οποία κινούνται σε πλανητικό επίπεδο, σε συνδυασμό με την πολιτική και κοινωνική διαχείριση του προβλήματος σε εθνικό επίπεδο και ιδιαίτερα όταν οι χώρες υποδοχής προσφύγων δεν έχουν ενεργό συμμετοχή στην δημιουργία του, όπως είναι η Ελλάδα).

Για? αυτό ο πολίτης γίνεται εύκολα «θύμα» φαντασιακών μηνυμάτων, τα οποία εξιδανικεύουν την προοπτική του μέλλοντος και ενεργοποιούν το συναίσθημα και όχι την λογική και την κριτική σκέψη, ώστε να διευκολυνθεί η κατανόηση των προβλημάτων και τα αίτια, που τα προκαλούν. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ελεύθερη βούληση των πολιτών «καλύπτεται» από την «ομίχλη» του γενικευτικού λόγου και της υποσχεσιολογίας.

Πολύ σημαντική παράμετρος της εργαλειοποίησης του πολίτη είναι η μαζοποίηση των κοινωνιών στο πλαίσιο της υπερσυγκέντρωσης πληθυσμών σε μεγάλα αστικά κέντρα (Μεγαπόλεις), σε συνδυασμό με την μη οικοδόμηση αυτόνομων δομών της κοινωνίας πολιτών, οι οποίες εκφράζουν το κοινωνικό συμφέρον και διαλέγονται με το πολιτικό σύστημα, ενώ παράλληλα με την βοήθεια της επιστημονικής κοινότητας ενημερώνουν με απλουστευτικό λόγο τους πολίτες για την πραγματικότητα σε όσο περισσότερες διαστάσεις της είναι εφικτό.

Όταν αυτή η παράμετρος δεν αντιμετωπίζεται, η μαζοποίηση των κοινωνιών κυριαρχεί πλήρως και οι πολίτες-μέλη τους δεν υπερβαίνουν την μονοδιάστατη εκτελεστική λειτουργία στο πλαίσιο των ρόλων τους στα διάφορα κοινωνικά συστήματα, από το οικονομικό και το εργασιακό μέχρι το πολιτικό.

Στην εργαλειοποίηση του πολίτη συμβάλλει επίσης η αποσπασματική προσέγγιση της πραγματικότητας στο πλαίσιο του επικοινωνιακού συστήματος των εικονικών μέσων ενημέρωσης, τα οποία δεν μπορούν να παρέχουν μια ολοκληρωμένη εικόνα του γίγνεσθαι, διότι η ροή των πληροφοριών είναι συνεχής και αλλάζουν τα δεδομένα διαρκώς, ενώ ο διαθέσιμος χρόνος για την επεξεργασία τους είναι ανεπαρκής. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο πολίτης, ο οποίος διεκπεραιώνει πολλούς κοινωνικούς ρόλους, με αποτέλεσμα να επιμερίζεται ανάλογα ο χρόνος του.

Με αυτό τον τρόπο όμως δεν είναι εφικτή η διαμόρφωση σφαιρικής και σε βάθος πολυδιάστατης εικόνας της πραγματικότητας, με συνέπεια τον υψηλό βαθμό λανθασμένων εκτιμήσεων και επιλογών σε σχέση με το μέλλον. Παράλληλα ωθείται ο πολίτης στην αξιολόγηση του παρόντος και του μέλλοντος με βάση κριτήρια και βιώματα του παρελθόντος, τα οποία λειτουργούν ως στατικά και αναντίστοιχα σημεία προσανατολισμού σε σχέση με την σύγχρονη εποχή, η οποία αντίθετα χαρακτηρίζεται από υψηλό βαθμό ρευστότητας λόγω του συνεχούς μετασχηματισμού των δεδομένων της πραγματικότητας και των διαφορετικών σε σχέση με το παρελθόν και το παρόν κοινωνικών και ανθρώπινων αναγκών, που συνεπάγεται η μεγάλη ταχύτητα παραγωγής γνώσεων σε συνδυασμό με την εξέλιξη της τεχνολογίας και την αξιοποίηση τους στους διάφορους τομείς δραστηριοποίησης των κοινωνιών (π.χ. ψηφιακή εποχή και διαχείριση του ελεύθερου χρόνου).

Επίσης η πολιτική λειτουργία έχει αποκτήσει καθαρά επικοινωνιακό χαρακτήρα. Διοχετεύονται διαφημιστικού τύπου μηνύματα για την ενεργοποίηση φαντασιώσεων σε σχέση με το μέλλον και την υλική ευημερία, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι πραγματικές δυνατότητες των κοινωνικών συστημάτων και οι προϋποθέσεις, που πληρούν, για την αλληλοστήριξη τους (π.χ. το εκπαιδευτικό σύστημα σε σχέση με το οικονομικό και το εργασιακό με στόχο την κάλυψη εργασιακών αναγκών για την επίτευξη υψηλής παραγωγικότητας σε συνθήκες αυτοματοποίησης της παραγωγής).

Ουσιαστικός διάλογος δεν γίνεται με ευθύνη του πολιτικού συστήματος αλλά και λόγω της έλλειψης στο επίπεδο των πολιτών απλουστευμένων και κατανοητών γνώσεων για την πολύπλοκη πραγματικότητα στο εθνικό και στο παγκόσμιο πεδίο, ώστε να είναι επαρκώς ενημερωμένοι και να διαμορφώνουν ρεαλιστική άποψη και πολιτική στάση. Με αυτά τα δεδομένα η δημοκρατική λειτουργία εκφυλίζεται σε τυπική διαδικασία εκλογής διαχειριστών κυβερνητικής εξουσίας με εργαλείο τον πολίτη.

Τέλος η αδυναμία συνειδητοποίησης της αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης των κοινωνιών στην πορεία τους προς το μέλλον και η ανεπάρκεια των εθνικών κυβερνήσεων να κινηθούν αποτελεσματικά και με υπερεθνική λογική στην πολιτική διαχείριση της εξέλιξης και των πλανητικής εμβέλειας προβλημάτων οδηγούν στην ενίσχυση της αντιμετώπισης του πολίτη ως εργαλείου με την πρόσδωση στην πολιτική επικοινωνία έντονου διαφημιστικού περιτυλίγματος και κύριο αποδέκτη το συναίσθημα, ώστε να αποκρύπτονται οι πραγματικές διαστάσεις της αδιέξοδης σε βάθος χρόνου πορείας, που ακολουθείται.

Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ακολουθούμενη πρακτική σε σχέση με την κλιματική αλλαγή και την αδήριτη ανάγκη αλλαγής του τρόπου ζωής, που διαμορφώθηκε στο πλαίσιο του ισχύοντος μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης, με στόχο την αποφυγή των επιπτώσεων της ως προς την βιωσιμότητα τόσο του ανθρώπου όσο και του οικοσυστήματος.

Είναι εμφανές, ότι στη σύγχρονη σύνθετη πραγματικότητα της παγκοσμιοποίησης και της αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης των κοινωνιών σε συνθήκες ταχύτατης ροής του χρόνου η δυναμική της εξέλιξης δεν είναι εύκολα προσεγγίσιμη νοητικά από τον απλό πολίτη, με αποτέλεσμα να μετατρέπεται σε εργαλείο για στοχευμένες πολιτικές επιλογές και αποφάσεις, χωρίς να συνειδητοποιεί τις επιπτώσεις τους.

Υπάρχει διέξοδος από αυτή την επικίνδυνη κατάσταση τόσο για την δημοκρατική λειτουργία όσο και για την βιωσιμότητα του ανθρώπου ως ατομικού ή συλλογικού υποκειμένου;

Σίγουρα υπάρχει. Προϋποθέτει όμως την διαφοροποίηση του τρόπου λειτουργίας των κοινωνιών και την οικοδόμηση ενός διαφορετικού μοντέλου κοινωνικής οργάνωσης. Και αυτό δεν είναι εύκολο, διότι ο πολίτης θα πρέπει να αλλάξει τρόπο σκέψης και να προσεγγίζει την πραγματικότητα στην δυναμική προβολή της στο μέλλον και να μην αποφασίζει με βάση ανάγκες μόνο του παρόντος ή κριτήρια και βιώματα του παρελθόντος.

Την ίδια πορεία πρέπει να ακολουθήσει και το πολιτικό σύστημα ως προς τον σχεδιασμό του μέλλοντος και την έκφραση του κοινωνικού συμφέροντος στην μη ορατή ακόμη για τον απλό πολίτη πραγματικότητα, που θα διαμορφωθεί σε βάθος χρόνου.

Αυτό βέβαια έχει πολιτικό κόστος, ιδιαιτέρως μάλιστα όταν οι κοινωνίες και οι πολιτικές τους ηγεσίες δεν είναι σε θέση να κάνουν διάλογο και να συναινούν, ώστε να διασφαλίζεται η ομαλή συνέχεια της κοινωνικής πορείας και η βιωσιμότητα της ανθρωπότητας σε συνθήκες ισορροπημένης ανάπτυξης σε πλανητικό επίπεδο και κοινωνικής δικαιοσύνης, ακόμη και αν υπάρξουν δυσκολίες και παροδικές ανισορροπίες.

Για? αυτό επείγει να γίνουν οι αναγκαίες αλλαγές, ώστε να μπορεί και ο πολίτης, ως άτομο, να διαμορφώνει άποψη βασιζόμενος στη γνώση και να πραγματώνει την ελεύθερη βούληση του με βιώσιμο τρόπο.

*πρώτη δημοσίευση: metarithmisi.gr